Himara në regjistrat osmanë, shqiptare

 Gazeta Panorama    29.01.2010

Alma Mile

Për vite me radhë në historinë e Shqipërisë është propaganduar si një periudhë e errët. Por arkivat tregojnë se nuk ka qenë tërësisht kështu. "Shekujt osmanë në hapësirën shqiptare", kështu titullohet libri i historianit Ferit Duka, botim i UET/Press, i cili u prezantua mbrëmjen e së mërkurës në ambientet e Universitetit Europian të Tiranës. Përmes burimeve arkivore ai hedh dritë mbi periudhën e sundimit të Perandorisë Osmane në Shqipëri. Në të trajtohen tema të një rëndësie të veçantë, siç është konvertimi fetar, zhvillimi i qyteteve të mëdha, urbanistika, pakicat etnike, Himara, apo Çamëria. Në një intervistë Duka tregon mbi këtë libër studimor dhe përfundimet që dalin prej tij. Prof. Duka, sapo keni botuar librin "Shekujt osmanë në hapësirën shqiptare", çfarë i sillni lexuesit përmes tij?
Libri është përmbledhje e studimeve të kryera gjatë viteve në një fushë të vështirë, siç është periudha osmane. Ky libër pasqyron tema të tilla, që paraqesin vështirësi, por dhe sfida, si në rastin e Himarës, e cila është parë në këndvështrimin demografik, social. Kam studiuar disa nga qytetet kryesore, si Vlora, apo Gjirokastra, të shoqëruara me dokumente origjinale që flasin për to, siç është defteri osman. Fokusi i studimeve të mia kanë qenë edhe pakicat jo shqiptare, që kanë banuar në territorin tonë e janë bërë pjesë e historisë shqiptare. Përveç Dropullit, i cili në fillim banohej nga popullsi shqiptare e vllahe, e më pas nga një popullsi e helenizuar greqishtfolëse, kam analizuar edhe grupe etnike të ardhura që larg, siç kanë qenë hebrenjtë. Një studim i veçantë, i takon Çamërisë në shek. XV-XVI, për të cilën kam shqyrtuar një dokumentacion të panjohur më parë. Jam i kënaqur t'i shpalos lexuesit brenda e jashtë vendit pasurinë e madhe, që paraqet periudha osmane, e cila ndihmon për kthjellimin e historisë shqiptare dhe në perceptimin e shumë çështjeve paraosmane. Na ndihmon që të kuptojmë dhe probleme që lidhen me identitetin e shqiptarëve, me zhvillimin e tij, strukturën fetare që pësoi ndryshime të thella, etj. .
Cilat janë burimet arkivore që keni shfrytëzuar?
Për një periudhë shumëvjeçare kam studiuar në arkivat e Stambollit e Ankarasë, që janë një pasuri e jashtëzakonshme, sidomos për trevat shqiptare. Kam zhvilluar disa ekspedita, nga ku kam mundur të nxjerr një numër të madh fotokopjesh, cd-sh dhe materiale që më kanë ndihmuar që këtë periudhë ta shoh në një prizëm më të gjerë. Gjithashtu kam shfrytëzuar edhe Arkivat e Shtetit Shqiptar, ku ruhen disa fonde të rëndësishme, që lidhen me zyrat gjyqësore të kohës osmane. Kemi një koleksion të fuqishëm të dokumenteve të Kadiut të Beratit. Janë mbi 230 dosje, për të cilat më janë dashur 5 vjet për t'i shfletuar, analizuar dhe për të nxjerrë gjithë dokumentet që më duheshin.
Kjo periudhë është konsideruar si e "errët", ishte vërtetë e tillë për Shqipërinë?
Periudha osmane lidhet me sundimin e gjatë të një perandorie të fuqishme. Pushtimi osman ndryshoi në mënyrë rrënjësore shumë tendenca zhvillimi në trojet shqiptare. Vendosja e sistemit politik, ekonomik, administrativ të pushtuesit të huaj ishin zhvillime të papritura që shënonin një kthesë të fuqishme në jetën e shqiptarëve. Por duhet të kemi kujdes dhe interpretimin e periudhës osmane nuk duhet ta bëjmë duke u nisur nga gjykime skematike, apo me një retorikë politike, propagandistike. Vendosja e sundimit osman kishte efektet e veta negative, por 500 vjet nuk janë thjesht një kohë e errët për shqiptarët. Është gjithashtu një periudhë zhvillimesh me rëndësi, si në aspektin ekonomik, social, kulturor, fetar. Shoqëria shqiptare dhe brenda orbitës osmane pati një dinamikë, ndonjëherë të paimagjinueshme. Qytete si Vlora, Gjirokastra, në shek. XVI, patën një progres të jashtëzakonshëm, që shprehet në rritjen e demografisë, të zejeve, të tregtisë.
Sipas studimit tuaj, cilët ishin faktorët që çuan në islamizimin e Shqipërisë?
Përqendrimi vetëm në një faktor në shpjegimin e dukurisë së konvertimit të fesë së shqiptarëve, nga krishterimi në islam, do të ishte i njëanshëm. Faktorët janë ekonomikë, politikë, socialë, kulturorë dhe fetarë. Po të ishte vetëm faktori dhunë, i cili nuk përjashtohet, procesi do të kishte mbaruar brenda një periudhe fare të shkurtër, por ky ishte një proces që zgjati 300 vjet. Kjo do të thotë që kanë ndikuar edhe faktorë të tjerë. Së pari, ai politik. Fisnikëria shqiptare u gjend përpara dilemës: të humbiste gjithë privilegjet ose të zgjidhte rrugën e kompromisit, të bashkëpunimit me pushtetin, të përfshirjes në strukturat e reja administrative e ushtarake osmane. Dhe sigurisht, çmimi për këtë do të ishte kthimi në islam. Ky proces vazhdoi edhe në shtresat më të ulëta. Por unë mendoj se qëndresa e krishterimit ndaj procesit të islamizimit do të kishte qenë më i fuqishëm, nëse në prag të vendosjes së sundimit osman, pozita e kishës së krishterë do ishte e konsoliduar. Shqiptarët ishin të vetmit ndoshta në Ballkan që nuk kishin një kishë të tyren, unike, kombëtare. Ky është faktor përcaktues. Duke qenë se një pjesë ishte e lidhur me kishën greke të Kostandinopojës, një pjesë me kishën e Romës, të tjerë me Patriarkanën e Pejës, apo me Patriarkanën e Ohrit, krishterimi shqiptar ishte më i dobët në momentin kur u përball me fenë zyrtare të pushtuesve të fuqishëm osmanë.
Një tjetër temë e nxehtë është ajo e Himarës, si paraqitet ajo gjatë periudhës osmane, a ka tendenca pro greke?
Në dokumentet origjinale, Himara manifeston karakteristika të qarta shqiptare nga ana etnike. Kjo duket sidomos në emrat e mbiemrat e njerëzve të regjistruar në regjistrat osmane të taksave, ose të pronave. Pa përmendur faktin tjetër, që Himara ishte pjesë e të parës qendër administrative të krijuar nga osmanët në Ballkan, që ishte Sanxhaku Shqiptar. Shkruesit osmanë nuk bënin asnjë dallim mes kësaj popullsie, duke e quajtur si joshqiptare, greke, apo minorancë, por përkundrazi, Himara del si njësi administrative e varur nga Sanxhaku i Vlorës, e më tej në varësi të Sanxhakut të Delvinës, të krijuar në mesin e shek. XVI.
Një ndër temat që ju prekni është edhe prania hebreje në Shqipëri, ç'tregojnë dokumentet osmane?
Sipas një studimi të thelluar del se qëndrimi që është mbajtur nga populli ynë për mbrojtjen dhe strehimin e hebrenjve gjatë viteve të pushtimit nazist, shpjegohet jo vetëm me faktorë të kohës, shoqërorë apo politikë, por edhe historikë. Prezenca e hebrenjve në Shqipëri shkon edhe shumë më herët se periudha osmane, ndonëse prezenca e tyre në këtë periudhë ka qenë më masive se kurdoherë tjetër. Shqipëria ishte një nga vendet pritëse më të mëdha në Ballkan të valëve të emigracionit hebre nga perëndimi, gjatë përndjekjeve antisemitike, që shpërthyen pas dekretit të famshëm të mbretit të Aragonës, Ferdinandit dhe Izabelës së Kastiljes. Dy monarkët firmosën dekretin e vitit 1492, me të cilin filloi stuhia anti hebre. Shqipëria u bë një qendër pritjeje për vetë pozitat gjeografike, si urë lidhëse mes Lindjes dhe Perëndimit, por edhe për shkak të traditave mikpritëse për të huajt, sidomos për ata që janë në nevojë. Vlora u bë një nga pikat më të mëdha të pritjes dhe vendosjes së tyre në shkallë ballkanike, e dyta pas Selanikut. Kjo vërtetohet përmes dokumentacionit të kohës, ku tregohet jo vetëm vendosja e tyre si komunitet. Shumë shpejt ata u shquan si eksponentë të tregtisë, të zejtarisë dhe si përfaqësues të tregtarëve të Vlorës në këshillin e Ankonës, apo aktiviteteve të tjera të kohës.
Përse pushtimi osman u tërhoq nga Shqipëria, më vonë se në vendet e tjera të rajonit?
Shqipëria ishte një nga vendet ku osmanët u larguan më vonë, për disa faktorë specifikë. Pjesa më e madhe e popullsisë kaloi në islam dhe u bë pjesë e strukturave osmane. Kanë dalë vezirë të mëdhenj, komandantë, vali, sanxhakbej, kadi, etj. Kjo krijonte një lidhje që duhej më shumë kohë për ta çmontuar, për shkak të interesave politike, materiale, pse jo dhe shpirtërore, kulturore, apo psikologjike. Këto e ngadalësuan procesin e mëvetësimit politik të Shqipërisë nga Perandoria Osmane. Por ky është vetëm një nga faktorët. Ne kemi dhe faktin tjetër që na vjen keq kur e përmendim. Realiteti fetar i shqiptarëve, ndikonte edhe në preferencat e Fuqive të Mëdha për të përkrahur dhe inkurajuar tendencat shkëputëse dhe të mëvetësimit kombëtar.

Lindja, Perëndimi dhe filozofia

10/02/2010  Konferencë shkencore në kuadër të “Vitit Ndërkombëtar të Afrimit të Kulturave”, nismë e UNESKO-s për vitin 2010 Filozofia është një mënyrë për të reflektuar dhe një “mësim” për të përdorur argumente dhe debatet e temat që mund t’i shtrohen lentes filozofike janë të shumta. Në kuadër të “Vitit Ndërkombëtar të Afrimit të Kulturave”, nismë e UNESKO-s për vitin 2010, është organizuar një konferencë shkencore rreth filozofisë klasike perso-iraniane. Nismë kjo e fondacionit kulturor iranian “Saadi Shirazi”, Universitetit të Tiranës, universitetit “Fan Noli”, me mbështetjen edhe të Komisionit Kombëtar të UNESKO-s. Në konferencë kumtuan akademikë, studiues shqiptarë të filozofisë, si edhe përfaqësues nga komuniteti bektashian. Më hollësisht ngjallën interes tema, si: “Metafizika dhe teologjia islamike iraniane” nga prof. dr. Gjergj Sinani; “Kategori dhe koncepte në filozofinë islamike perse” nga dr. Gjergj Pendavinji; “Diskutime mbi të vërtetën në filozofinë islamike iraniane” nga studiuesja Mirela Sinani; “Ndikimi i mistikës lindore dhe asaj iraniane në krijimtarinë e Poradecit” nga dr. Eldon Gjikaj; “Lindja dhe Perëndimi në diskursin intelektual shqiptar” nga Enis Sulstarova; “Naim Frashëri midis iluminizmit dhe misticizmit sufit” nga akademik prof. dr. Jorgo Bulo; “Muhameti në gjykimin shkencor të Fan Nolit” nga prof. dr. Nasho Jorgaqi; “Filozofia islamike iraniane dhe ndërgjegjja filozofike e individit” nga Sharouz Falahatpisheh, etj. Gjatë konferencës u bë edhe promovimi i librit “Filozofia klasike perso-iranaine”.

Pavijoni për diktaturën mbahet pezull

Rikthehet çështja e pavijonit "Genocidi". Drejtori ri Luan Malltezi thotë se hapet "së shpejti". Objektiv i largët, i Muzeut Historik Kombëtar, duket dixhitalizimi i pasurisë historike

Në shkurt të vitit 2009, kur hapej ekspozita "Nderim viktimave të sistemit komunist" në Muzeun Historik Kombëtar, u vë për herë të parë se çfarë janë në gjendje të bëjnë institucionet e kujtesës historike për të dëshmuar krimet dhe dhunën e diktaturës. Aty u tha se ky ishte vetëm fillimi.

Se ekspozita në fjalë do të shërbente si modeli bazë për një pavijon permanent në Muzeun Kombëtar. U tha dhe u harrua. Qysh atëherë u ndërruan disa ministra kulture, u ndërrua dhe drejtori i Muzeut, por në asnjëra palë deri tani nuk ka pohuar se çfarë ka ndër mend të bëjë me projektin e pavijonit antikomunist apo të të ashtuquajturit "Pavijon i Genocidit".

Apo duhet besuar se ekspozita e 19 shkurtit 2009 ishte një show politik.
I pyetur nga Shekulli për projektet e vitit 2010, ndër të tjera edhe për këtë pavijon, Luan Malltezi, tha se po punohet dhe "së shpejti" do të ngrihet.

Është ngritur një grup pune që po merret me projektin, më pas ky projekt shqyrtohet në Këshillin Shkencor të Muzeut Historik Kombëtar dhe prej këtej në Ministrinë e Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve.

Procedurat, hallkat dhe ritmi i burokracisë nëpër cilën kalojnë "këto punë", lënë të kuptosh që do duhet kohë për të parë rezultatet e kësaj ideje që u shpall nga kryeministri Sali Berisha, u propagandua nga ish ministri Ylli Pango dhe u premtua deri vjeshtën e shkuar nga ish drejtori Kasem Biçoku.

Megjithatë projekti më i afërt për zbatim për drejtorin Luan Malltezi është pavijoni për diktaturën. Duket utopike kur MHK ka nëpër këmbë çështje më të vogla se kaq, e që ende nuk kanë gjetur zgjidhje.

Se çfarë projektesh të tjera ka për vitin 2010, ku në asnjë prej tyre nuk zë vend një politikë më e mirë për prurjen e vizitorit në Muze, Malltezi tregon në këtë intervistë.

Z. Malltezi cila është detyra e ngutshme që duhet të përmbushë gjatë 2010-ës Muzeu Historik Kombëtar?

Muzeu Historik Kombëtar paraqet disa probleme. E para, është një muze i politiziuar dhe e dyta ka mbetur pas zhvillimeve teknologjike. E them këtë sepse muzeu ka probleme të paraqitjes muzeale.

Ai nuk paraqet situatat reale të fushave të tjera, si për shembull arkeologjia.
Konsideroj shumë të rëndësishëm dixhitalizimin. Ky është një program afatgjatë.

Institucionet kryesore të trashëgimisë dhe të kujtesës e kanë vënë në vijë më kohë procesin e dixhitalizimit. Ju në ç'fazë jeni?

Do të depozitohet i gjithë informacioni për figurat dhe periudhat historike, sipas një programi shkencor të përpunuar nga specialistët.

Çfarë po bëhet për pavijonin për diktaturën? Ka një vit është premtuar.
Aktualisht për të po punojmë. Kemi mbledhur specialistët më të mirë dhe shpresojmë që shumë të shpejtë të kalojmë në krijimin e pavijonit të genocidit.
Do të kemi një bashkëpunim me Arkivin e Shtetit, me Bibliotekën Kombëtare, me Arkivin e Ministrisë së Punëve të Brendshme, me muzetë e rretheve, kudo që të ekzistojë materiali.

Cilët specialistë po punojnë?

Marrin pjesë specialistë të Muzeut Kombëtar, të Arkivave dhe nga Ministria e Brendshme. Projekti do ta kalojë në Këshillin Shkencor, pastaj në Ministrinë e Kulturës për ta ekzekutuar.

Po punojmë ndërkaq, për të ngritur pavijonin e etnografisë, ku do të ekspozohet kultura e qytetit dhe të fshatit.

Keni gjurmuar dhe mbledhur të tjera materiale veç atyre që u ekspozuan një vit përpara në ekspozitën e antikomuznimit?

Janë materiale për një kategori njerëzish të cilat, aktualisht, nuk pasqyrohen në Muzeun Historik Kombëtar. Prandaj thashë edhe më parë, Muzeu Historik Kombëtar është i politizuar. Muzeu është Kombëtar dhe duhet t'i shërbejë gjithë kombit.
Materiali filmik dhe fotografik do të jetë më i pasur sesa ai që kemi parë në ekspozitën e kaluar.

Ndërkohë muzeu ka një veprimtari të përhershme të tijën. Organizimin e ekspozitave të ndryshme, siç kishim këto ditë, ekspozitën kushtuar shpëtimit të hebrejve gjatë Luftës së Dytë Botërore në Shqipëri.

Duke iu referuar stendës që përmendët, por edhe ekspozitës për 90-vjetorin e Kongresit të Lushnjës.

Vihet re mungesa në prezantim e dokumenteve origjinale.
Në muze nuk pasqyrohet i gjithë dokumentacioni që disponon shteti për ngjarjet. Tek stenda dedikuar hebrenjve në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore, janë paraqitur pak materiale. Ekipi i punës në MHK sigurisht që do të punojë, për pasurimin e mëtejshëm.

Deri tani nuk përmendët vizitorin. Çfarë do bëni për ta sjellë në muze?
Aktualisht, numri i vizitorëve nuk është shumë i madh. Por nëse fusim një program të pasur, besoj se do ta bëjë shumë interesant. Sigurisht kjo kërkon që idetë të diskutohen me specialistë, të fillojë kërkimi i këtij materiali që gjendet në institucione të ndryshme.

Jorida Pasku

Gazeta Shekulli      10.02.2010

Historia evropiane e Injac Zamputtit

Profili i rrallë i një intelektuali që profesion të zemrës kishte zgjedhur historinë. Injac Zamputti: Koha, njeriu, vepra, në 100-vjetorin e lindjes.

Drama njerëzore e profesionale të njeriut që u bë vetmi lëvrues i një historie thuajse të panjohur. Edhe falë tij, historia e Shqipërisë në shekujt e sundimit osman mbeti një histori evropiane dhe nuk u katandis në një kronikë provinciale otomane.

17 vjet më parë Injac Zamputti do të çonte në shtyp veprën dhe pengun e fundit të tij: "Fishta: koha, njeriu, vepra". Një titull që shpreh fuqishëm bindjen e autorit se ekzistenca njerëzore varet në mënyrë fatale nga ndërthurja e këtyre tre faktorëve.

Dhe ja sot, 100-vjetori i lindjes, bashkë me nderimin e përkujtimin e merituar, na jep rastin ne kolegëve, miqve e nxënësve të tij, të bëjmë një përpjekje të parë për t'ju qasur kësaj radhe kohës, veprës, njeriut Injac Zamputti.

Jeta dhe vepra e Injac Zamputtit ka patur ato përthyerje të forta, që ka patur jeta dhe vepra e plot e plot intelektualëve e dijetarëve të klasit e të sërës së tij: mes tyre është rasti të kujtoj të paharruarin Pashko Gjeçi, që na la para pak ditësh.

Personaliteteve të tilla u qëlloi të jetojnë e të veprojnë jashtë kohës së tyre, në kushte shtrëngese e trysnie intelektuale e morale. Megjithatë, askush nga ata që e kanë njohur, nuk do të thoshte se ka parë ndonjëherë tek Injac Zamputti njeriun e ligështuar, të dëshpëruar, të demoralizuar.

Ne kemi e do të kemi gjithnjë përpara syve fytyrën e qeshur, diellore të një njeriu që kishte aftësinë e veçantë të sublimohej, të ngrihej mbi vogëlsitë e kësaj bote dhe të kapej pas vlerave të mëdha, që për të ishin: puna, familja, atdheu. Do mund të shtoja: edhe feja. Por nuk di ta them nëse ka qenë dhe sa ka qenë besimtar Injac Zamputti. Besimi ka qënë çështje intime e atij vetë.

Di që tek ai dhe tek familja e tij, besimi nuk ka qenë një arsye për t'u ndarë e për t'u veçuar nga të tjerët, nga "të ndryshmit", por një urë për t'u lidhur e për t'u miqësuar me ta. Historia e tij dhe e familjes së tij, është prova e gjallë e një perceptimi liberal e përbashkues të fesë.

Injac Zamputti ofronte padyshim profilin e rrallë të një intelektuali gjithëpërfshirës: shkrimtar, përkthyes, tekstolog, botues, gjuhëtar, etnolog, paleograf e sigurisht historian. Megjithëse i ndarë mes kaq shumë pasionesh, si profesion të zemrës e të penës ai zgjodhi pikërisht historinë, e cila më shumë se çdo disiplinë tjetër lejon e kërkon një qasje sintetike ndaj dijes.

Dhe zgjodhi të hulumtojë historinë e Shqipërisë së shekujve XVI-XVIII, një terren thuajse i pashkelur, që në kohën e tij konsiderohej si "një mesjetë më e errët se vetë mesjeta".

Në fakt, deri në vitet 60-të të shekullit XX, ende nuk kishin filluar të dilnin në dritë burimet osmane për historinë e Shqipërisë dhe Injac Zamputti ishte i vetmi lëvrues i një historie thuajse të panjohur.

Si askush tjetër përpara tij, ai theu stereotipin e "500 vjetëve errësirë" apo të "500 vjetëve të humbur" të historisë sonë, që e dëgjojmë shpesh sot e kësaj dite. Mbi bazën e një dokumentacioni të gjërë, të vlerësimit e interpretimit të tij, Injac Zamputti provoi se pushtimi osman i shek. XV nuk shënon për Shqipërinë "fundin e historisë".

E më tej, "ikja e madhe" që pasoi vdekjen e Skënderbeut në 1468 e rënien e Shkodrës në 1479, nuk la pas një vend të zbrazur: nëse të shumtë qenë ata që lanë atdheun për t'i shpëtuar zgjedhës osmane, akoma më të shumtë qenë ata që qëndruan, që jetuan e luftuan, duke i dhënë vazhdimësi procesit historik në këtë vend.

Kështu, pra, na mëson Zamputti, periudha e pas shek. XV nuk është një "gollë" në këtë proces historik, është thjesht një etapë, vërtet e trazuar e plot me rreziqe, shpesh edhe të natyrës ekzistenciale, por gjithsesi një etapë që prodhoi edhe ajo historinë e saj.

Përtej imazhit të një shoqërie të traumatizuar, të ndarë e të coptuar në "turq", "latinë" e "grekë", siç kishte dashur ta tregonte atë një farë historiografie e interesuar e antishqiptare, përtej një ndarjeje me thikë që deri atëherë ishte bërë midis shqiptarëve të besimeve të ndryshme, historiani Injac Zamputti ofroi një tablo krejt të ndryshme.

Ofroi imazhin e një shoqërie që refuzonte t'i bindej vullnetit të një shteti të huaj, atij osman, që kërkonte t'i ndante e t'i armiqësonte shqiptarët mes vedit, duke absolutizuar ndarjen fetare e pastaj duke i kategorizuar shqiptarët në bazë të fesë, gjë që për fat të keq sot, në shek.

XXI, po kërkon ta bëjë një qeveri shqiptare. I armatosur me një dokumentacion të pasur e të panjohur historik, Injac Zamputti tregoi se shqiptarët e shek. XVI-XVIII, muslimanë apo të krishterë, vazhduan të ishin e të ndjeheshin pjesë e të njëjtit komb, vazhduan të jenë bashkë në të njëjtin vend, në të njëjtin qytet, në të njëjtin fshat, madje të banojnë në të njëjtën shtëpi, madje-madje të prehen në të njëjtën varrezë; vazhduan të jenë të bashkuar në ndjenja si ndaj njëri-tjetrit, ashtu edhe ndaj të huajit.

Dhe kështu shohim se pikërisht nga kjo ndjenjë e fortë e përkatësisë shqiptare, buronte ajo harmoni fetare që bënte të mundur martesa të përziera, që i bashkonte të krishterët dhe muslimanët sa në festën e Shën Gjergjit, aq edhe në kremtimin e Bajramit apo në mortet e njëri-tjetrit.

Dhe jo vetëm në nivelet popullore, por edhe në nivelet më të larta na jepen prova të një bashkëjetese shëmbullore: në vitet 1600, pashai i Shkodrës ishte mik i afërt me Arqipeshkvin e Tivarit, dhe jo vetëm kaq, por ky i fundit llogariste mes miqve të tij më të ngushtë edhe vetë imamin e Shkodrës Hysen Agën.

Vetëm në këto kushte bashkëjetese vëllazërore mund të kuptohej edhe ajo ide e guximshme, që qarkullonte mes kryengritësve të krishterë, sipas së cilës shpëtimi i Shqipërisë nga zgjedha osmane do të mund të vinte nga ardhja e një Skënderbeu të ri, që kësaj radhe do të duhej të ishte, sipas tyre, një hero musliman. Për të krishterët, armiqtë nuk ishin "turqit" bashkëkombas, por "i turchi nazionali", pra turqit etnikë.

Madje ishin të tillë, pra armiq, edhe ata klerikë të huaj të dërguar nga Vatikani, të cilët nuk e njihnin vendin, nuk i njihnin njerëzit dhe që më së shumti kontribuonin "për të mbjellë përshtjellim mes të krishterëve e muslimanëve shqiptarë, pasi nuk dinin të silleshin me këta të fundit". Kështu, me botimet e tij të shumta, Injac Zamputti solli një rreshtim objektiv e real të faktorëve që vepronin në Shqipërinë e shek.

XVI-XVIII, nxori në pah kundërvënien mbi baza kombëtare midis shqiptarëve të çdo besimi, nga njëra anë, dhe të huajve, në radhë të parë pushtuesve osmanë, nga ana tjetër, në një kohë që deri atëherë kjo kundërvënie ishte ndërtuar sipas linjave fetare, duke i mëshuar një konflikti të paqenë mes shqiptarëve muslimanë dhe atyre të krishterë.

Sigurisht, pushtimi osman solli një forcaturë orientale në jetën, institucionet, kulturën e mentalitetin e popullit shqiptar, që në një farë mase kishin karakterizuar edhe plot 10 shekujt e sundimit të mëparshëm bizantin.

Por vepra e Injac Zamputtit u rrek të provonte se pushtimi osman nuk shënoi ngritjen e "perdes së hekurt" në këtë anë të Adriatikut, dhe këputjen e lidhjeve tradicionale të botës shqiptare me botën perëndimore.

Punimet e shumta, bashkë me materialet e bollshme burimore të qëmtuara e të botuara prej tij me entuziazmin e një fatosi e përkushtimin e një murgu, provuan më së miri se në të ashtuquajturit "shekuj të errësirës", shek. XVI-XVIII, shqiptarët dhe përfaqësuesit e tyre më të ndriçuar, qofshin të besimit katolik, ortodoks apo musliman, vazhdonin të ishin të orientuar nga Evropa, nga një Evropë e kuptuar jo thjesht si një alternativë, por e kuptuar dhe e ndjerë si një përkatësi, si një identitet.

Në penën e Injac Zamputtit, historia e Shqipërisë vazhdonte të zhvillohej në lidhje të ngushtë me Republikën e Venedikut e me atë të Raguzës, me mbretërinë e Napolit apo me atë të Spanjës, me mbretëritë e Francës, Gjermanisë, Hungarisë e sigurisht me Papatin. Është edhe falë tij, që historia e Shqipërisë në shekujt e sundimit osman mbeti një histori evropiane dhe nuk u katandis në një kronikë provinciale otomane.

Pra, Historia e Shqipërisë si një histori evropiane. Por kjo ishte shumë, kjo ishte një rendje përtej kohës. Pikërisht në këtë moment, në mesin e viteve '60, kur prodhimtaria shkencore e Injac Zamputtit kishte arritur kulmin, ndodhi edhe përplasja fatale midis faktorit njeri, në rastin tonë të mishëruar në figurën e një studjuesi të lirë e plot integritet, dhe faktorit kohë, të kuptuar si sistem politik e shkollë historiografike.

Duke evidentuar karakterin evropian të historisë së shqiptarëve, ai kishte rënë ndesh me orientimin ideologjik të kohës, që rrekej ta paraqeste Shqipërinë si një pjesë të sistemit Lindje.

Gjurmët e këtij orientimi dallohen qartë edhe sot në tekstin akademik të Historisë së Shqipërisë të vitit 1959, i cili me gjithë vlerat e padiskutueshme të tij, priret të minimizojë lidhjet dhe ndërvarësitë e historisë së shqiptarëve me perëndimin, ndërkohë që rreket të zbulojë e të hiperbolizojë përkimet e saj lindore.

Jo rastësisht, viti kur u poq kjo përplasje e Injac Zamputtit me historiografinë zyrtare ishte pikërisht viti 1966, viti i sulmit shtetëror ndaj fesë dhe institucioneve fetare. Dikush mendoi ta shfrytëzojë këtë moment për të goditur Zamputtin, duke tentuar ta damkosë veprimtarinë e tij shkencore si një produkt të qënies së tij fetare.

Atë kohë shumë gjëra u thanë e u shkruan kundër Zamputtit, që për më tepër u bë objekt fletërrufesh.
Me rrethanat e kësaj drame njerëzore e profesionale të Injac Zamputit njihemi nga një artikull i botuar prej tij në revistën "Studime Historike", nr. 2, 1967.

Ky artikull, që duhej të ishte një "mea culpa", por që nuk rezulton i tillë, është përgjigja që ai u jep gjithë atyre që kishin marrë shkas nga një punim i fundit i tij, "Elementë të vetëdijës shqiptare për liri, për gjuhën shqipe dhe për arsim në shek. XVI-XVII" për të linçuar jo aq artikullin në fjalë, sa gjithë veprën e tij shkencore.

Mbi bazën e klisheve ideologjike, Zamputti ishte akuzuar për nënvleftësim të faktorit vendas e mbivlerësim të faktorit të huaj, për fetishizim të rolit të elitave intelektuale, veçanërisht të klerit, dhe anashkalim të rolit të masave popullore e fshatare, etj.

Shkurt, autorit i kërkohej të "vinte gjërat në vend", pra të bënte një vlerësim e rreshtim të ri të faktorëve, ku nga njëra anë duhej të qëndronin të këqinjtë: Evropa, Vatikani, priftërinjtë shqiptarë e të huaj, të gjithë bashkë, në një llogore me pushtuesit osmanë dhe shfrytëzuesit feudalë shqiptarë. Në anën tjetër duhej të viheshin e të lartësoheshin ato, masat popullore, dhe eventualisht ndonjë hero sankylo, i dalë nga masat fshatare.

Në fakt, përgjigja e Zamputtit ndaj akuzuesve të tij fillon me një autokritikë, që është më shumë një autokritikë formale e taktike, siç është normale të bëjë çdo autor për veprën e tij, së cilës, pas një farë kohe, gjen diçka për t'i shtuar a për t'i hequr.

Por ai e kthen shpejt, që pas frazës së parë, këtë autokritikë hyrëse në një apologji të zjarrtë të qëndrimeve dhe të ideve të tij. Zamputti guxon dhe rriskon të mbrojë të gjithë ata që ishin bërë objekt i sulmeve të kritikuesve të tij, duke përfshirë edhe vetë klerin katolik shqiptar.

Duke i qëndruar besnik bindjeve të veta, ai përsërit konkluzionin e kahershëm të tij, sipas të cilit të gjithë ata klerikë shqiptarë që mbajtën lidhje me Vatikanin nuk ishin as agjentë dhe as përçues të interesave të tij.

Përkundrazi në shumë raste ata u konfliktuan me Vatikanin dhe me misionarët e huaj të dërguar prej tij në Shqipëri, dhe u konfliktuan për çështje principiale të interesit kombëtar: kështu ndodhi, kur misionarët e huaj kërkonin të mbillnin tek katolikët shqiptarë një fanatizëm anti-musliman, që nëse do të kishte ndodhur, do të kishte komprometuar rëndë bashkëjetesën fetare e akoma më keq, do të kishte hapur serinë e konflikteve të armatosura vëllavrasëse, si ato që përgjakën Evropën në shekujt XVI-XVII.

Zamputti u kujton me këtë rast kritizerëve e përbaltuesve të tij se kishte qenë ai vetë që kishte provuar se lidhjet me Vatikanin e me fuqitë e tjera evropiane u shfrytëzuan nga klerikët e kryengritësit shqiptarë të atyre shekujve për qëllime pragmatiste, për t'i siguruar një mbështetje të jashtme lëvizjes çlirimtare shqiptare.

Dhe ai këmbëngul hapur në vlerësimin e tij pozitiv ndaj atyre lidhjeve, për kontributin që ato patën në forcimin e lëvizjeve kryengritëse, dhe akoma më tej, në zhvillimin e kulturës dhe të arsimit shqip në trevat shqiptare.

Akuzës që i ishte bërë, se kishte evidentuar rolin e Vatikanit në arsimimin e klerit shqiptar dhe në botimet e para shqipe, Zamputti nuk i vidhet aspak, por në mënyrë sfiduese i përgjigjet se ishte pikërisht një Frang Bardhi, klerik që kreu studimet e larta në kolegjin Loretto në Itali, ai që ngriti zërin kundër spekulimeve të dalmatinit Tomko, që kishte tentuar të tjetërsonte heroin kombëtar të shqiptarëve, Gjergj Kastrioti Skënderbeun.

Apo ishte kleriku tjetër i lartë, Pjetër Mazreku nga Prizreni, i shkolluar gjithashtu në Itali, i cili hodhi poshtë me argumente shkencore teorinë e ardhjes së shqiptarëve nga Kaukazi, të lëshuar, as më shumë e as më pak, se nga Papa Piu II.

Sulmet e papërligjura i dhanë shkas Zamputtit të afirmonte e madje të shpaloste më me forcë e më me zhurmë atë çka ai kishte mbrojtur vazhdimisht: idenë se klerikë të lartë shqiptarë, si Bardhi, Mazreku e Bogdani mishëronin atë kohë vetë ndërgjegjen kombëtare të popullit shqiptar dhe, kujton Zamputti, jo rastësisht luftërat e popullit shqiptar për liri, gjuhë dhe arsim kombëtar, morën martirë të shumtë nga radhët e klerikëve, më i madhi ndër të cilët ishte padyshim Pjetër Budi.

Sigurisht, të para nga distanca kohore, jo të gjitha kauzat që Injac Zamputti mbron në këtë apologji të vet të vitit 1967, janë njëlloj të qëndrueshme sot. E pohon ai vetë, që idetë e tij shprehin nivelin e njohurive të atij momenti.

Por rëndësi ka që ai i mbron idetë e veta me finesë, me argumente, me guxim dhe, më duhet të them, me pezmin e një njeriu që ndjehet i lënduar padrejtësisht në thellësi të shpirtit të vet.

Kur në vitin 1981, si punonjës i porsaemëruar në Institutin e Historisë, e lexova këtë përgjigje plot nerv e me ton të pazakontë të Injac Zamputtit, pyetja e parë që i bëra vetes ishte si mundi ai, pas një diatribe të tillë, të shpëtojë pa hyrë në kalvarin ky hynin zakonisht rebelët e regjimit. Me kohë i jam përgjegjur po vetë kësaj pyetje. Ndoshta në rastin e Zamputtit ka vlejtur shprehja e vjetër latine: fati ndihmon guximtarët.

Dhe ai ishte guximtar, ishte guximtar sepse ishte i ndershëm. Ndoshta e ndihmoi fakti që punonte në një mjedis të veçantë, në Institutin e Historisë të Akademisë së Shkencave, që gjithsesi mbetej para së gjithash një tempull i dijes dhe i njerëzve të ditur.
Gjithsesi, pas këtij "sqarimi" publik të vitit 1967, diçka ishte thyer dhe gjërat paskëtaj nuk mund të ishin si më parë.

Në fakt, nëse shihet me kujdes bibliografia e Injac Zamputtit, të bie menjëherë në sy fakti që punimet shkencore në përgjithësi, e ato me temë lëvizjet politike e kulturore në Shqipëri në shek. XVI-XVIII, në veçanti, të realizuara pas vitit 1967, janë tepër të rralla në raport me prodhueshmërinë e madhe të viteve '50-'60.

Punimet e tij mbi mbishkrimin e Arbërit (shek. XIII), mbi qytetet shqiptare, Balshajt e Dukagjinët në shek. XV, e ndonjë punim tjetër, padyshim punime plot vlera e rezultate origjinale, tregojnë një shmangie të qëllimshme nga tema e preferuar e shekujve XVI-XVIII, për të cilën tashmë autorit nuk i lejohej të thonte të vërtetat e veta.

Ngaqë nuk i lejohej t'i thonte ai të vërtetat e veta, pas vitit 1967 ai iu vu një pune kolosale për të mbledhur e për të botuar dokumentacionin historik perëndimor për shekujt XV-XVIII, që në mënyrë të kuptueshme mbështeste pikërisht ato të vërteta që Zamputtit nuk i lejohej t'i shprehte më në krijimtarinë e tij shkencore.

Kështu, pasi kishte marrë pjesë në botimin e katër botimeve dokumentare realizuar nga Instituti i atëhershëm i Shkencave, pasi kishte botuar në vitin 1963 dy vëllimet sot e gjithë ditën të pazëvendësueshme të Relacioneve për Shqipërinë e veriut e të mesme në shek.

XVII, dhe në vitin 1977 Regjistrin e Kadastrës së Shkodrës të vitit 1416, ai iu vu punës për botimin e serialit të Dokumenteve për Historinë e Shqipërisë për shekullin XV (realizuar bashkë me L. Malltezin), si dhe për shekujt XVI-XVII, botuar që të gjitha në vitet '80. Botimi i këtyre vëllimeve dokumentarë përbën një kontribut kolosal për historiografinë shqiptare dhe albanologjinë, në përgjithësi.

Nëse emri i Injac Zamputtit është sot ndër më të cituarit nga historianët shqiptarë dhe nga ata të huaj, kjo i detyrohet realizimit të këtyre vëllimeve dokumentare, jo më pak se ç'i detyrohet edhe vetë prodhimit shkencor të tij. E ka thënë një historian i shquar: pas çdo botimi dokumentar, fshihet një shpirt altruist.

Në fakt, me vëllimet dokumentare për shekujt XV-XVII, të realizuara me aq mund e në një moshë tashmë të thyer, Injac Zamputti u la brezave të ardhshëm të historianëve një pasuri të paçmuar, kurse vetes kënaqësinë që u bëri njerëzve dhe shkencës një shërbim të fundit të çmuar dhe që mundi të vazhdojë, kësaj radhe nëpërmjet gjuhës së dokumenteve, një debat të filluar keq në vitin 1967.

Pëllumb Xhufi

Gazeta Shekulli   14.02.2010

Histori e shkruar nga polakët 

Botohet në Poloni "Historia e Shqipërisë" nga kohët e lashtë deri në vitin 2005. Botim i pasuruar me hulumtime mbi Shqipërinë postkomuniste mbështetur edhe nga dokumente të Arkivit të Shtetit.

Përpjekja e parë për të dhënë atë sekuencë fenomenesh që kanë qenë përcaktuese për formën e jetës politike dhe shoqërore të shqiptarëve bashkëkohorë

Botohet në Poloni "Historia Albanii" ("Historia e Shqipërisë") i autorëve Tadeusz Czekalski, Jerzy Hauzinski, Jan Leśny. Libri trajton historinë e Shqipërisë që nga kohët e lashta deri në vitin 2005.

Siç na njofton një nga autorët, Czekalski, kjo vepër është sinteza e parë tërësore e historisë së Shqipërisë, që publikohet në gjuhën polake, që prej vitit 1992. Ajo përfshin periudhën që nga zbulimet e para arkeologjike në territorin e Shqipërisë së sotme, deri në vitin 2007, vit kur zgjidhet si President i Shqipërisë, Z. Bamir Topi.

Botimi i mëparshëm i Historisë së Shqipërisë, i botuar në vitin 1992, po nga këta tre autorë, "përfshinte praktikisht vetëm periudhën deri në vitin 1946, duke reflektuar njohuritë që asokohe ekzistonin në Poloni për Shqipërinë", thotë për "Shekullin" prof. Çekalski, përgjegjës për Periudhën nga Tanzimati deri në shekullin XXI.

"Botimi i ri është pasuruar dhe plotësuar me hulumtime të ndërmarra prej autorëve tashmë mbi Shqipërinë postkomuniste si dhe është mbështetur nga dokumentet e grumbulluara nga Arkivi i Shtetit.

Kjo është po ashtu përpjekja e parë për të dhënë në gjuhën polake atë sekuencë fenomenesh, që kanë qenë përcaktuese për formën e jetës politike dhe shoqërore të shqiptarëve bashkëkohorë."

Autori bën të ditur se libri ka karakter popullarizues, por do të shërbejë edhe si libër shkollor për studentët e degës së studimeve ballkanistike "të cilët e shohin Shqipërinë me interesin e politologut, etnologut, apo të njohësit të kulturës.

Ky libër krijon gjithashtu mundësinë e thellimit të atyre pjesëve që trajtojnë çështjet shqiptare, në librat e historisë së Ballkanit të botuara së fundmi në gjuhën polake (Maria Todorova, Barbara Jelavich)."

Hyrja e cila i dedikohet historisë së kërkimeve mbi problematikën shqiptare si dhe periudhës së Mesjetës deri në shfaqjen e Skënderbeut është shkruar nga historiani i çështjeve të Mesjetës, i ndjeri profesori Jan Lesny, i Universitetit të Poznanjit.

Historia e Antikitetit të Shqipërisë (para luftës me Romën) dhe periudha e dominimit otoman është vepër e historianit të Orientit dhe Turqisë, prof. Jezhi Hauzhinjski, ish rektor i Shkollës së Lartë në Supsk.

Pjesa e fundit të librit, e cila përshkruan periudhën nga fillimi i reformave të Tanzimatit deri në kohërat moderne, është shkruar nga prof. Tadeush Çekalski - historian, ballkanist dhe pedagog në Universitetin e Jagielonëve në Krakovë.

Çekalski ka ardhur disa herë në Shqipëri. Vitin e kaluar nënshkroi një marrëveshje në emër të Institutit të Historisë të Universitetit të Jagelonëve me Qendrën e Studimeve Albanologjike dhe Institutin e Historisë.

Ai njihet si autor i mjaft artikujve për Shqipërinë dhe i librave "Histori e shkurtër e krishtërimit shqiptar në vitet 1912-1993", "Shqipëria në vitet 1920-1939, shteti, ekonomia dhe kultura", "Shqipëria në vitet 1920-1924, aparati shtetëror dhe funksionimi i tij" me të cilën mbroi tezën e doktoraturës dhe "Shqipëria e shekullit të XX-të", Varshavë 2003.

"Historia e Shqipërisë" plotësohet nga harta, të cilat përvijojnë para së gjithash ndryshimet e lëvizjeve të popullsisë dhe të kufijve të shtetit, si dhe me tabela, të cilat pasqyrojnë zhvillimin ekonomik të vendit apo me tabelat gjenealogjike të udhëheqësve shqiptarë prej Taulantëve e deri tek fisi i Zogollëve.

Leximin e librit e lehtësojnë indekset e zgjeruara (personale dhe gjeografike) si edhe lista e krerëve të shtetit dhe e udhëheqësve të qeverive shqiptare e sjellë deri në ditët tona. Prof. Çekalski shpjegon se "problematikës së diktaturës dhe të transformimeve i janë kushtuar katër kapitujt e fundit të librit.

Në dallim nga shumica e botimeve të publikuara në Poloni, ky libër orvatet të përkufizojë sfondin shoqëror të diktaturës si dhe mekanizmat e ndikimit të saj mbi shoqërinë. Rëndësi të veçantë merr analiza e modelit kulturor që ishte i një lloji krejt të veçantë për komunizmin si dhe mekanizmat e ateizimit të vendit."

Edhe pse në tekst mbizotërojnë ngjarjet të cilat ndodhin brenda kufijve të Shqipërisë, ato janë të ndërlidhura me reflektime mbi transformimet në Kosovë dhe Maqedoni të bashkësive shqiptare, që jetojnë në këto territore.

Procesi i transformimit është treguar në dy faza: deri në vitin 1997 dhe pas vitit 1997 - dhe është paraqitur kryesisht si fenomen ekonomiko-shoqëror. Çekalski shton se "natyra sipërfaqësore e ndryshimeve që po ndodhnin, dobësia e aparatit shtetëror por edhe barrierat esenciale anti-moderniste, të cilat bllokonin zhvillimin e vendit, janë paraqitur si faktorët vendimtarë që çuan drejt katastrofës së vitit 1997."

Faza e dytë e transformimeve (pas vitit 1997) është trajtuar në formë të përmbledhur, më tepër e parë në prizmin e stilit të qeverisjes së Fatos Nanos dhe Sali Berishës, por edhe në dritën e sfidave dhe kërcënimeve kryesore, të cilat dalin para Shqipërisë së sotme.

Për lexuesin polak kjo është një prej përpjekjeve të rralla për të paraqitur veçoritë e transformimeve politiko-ekonomike të Shqipërisë, që pothuaj nuk është fare e pranishme në mediat polake si dhe për të përshkruar ndryshimet shoqërore që lidhen me këto transformime.

Elsa Demo

Gazeta Shekulli     17.02.2010