Braudel-i na mëson historinë

          Maurice Aymard             12.02.2011

Ky libër është një manual, - ose më shumë pjesa qendrore e një manuali, - i botuar për herë të parë në vitin 1963. Një manual i përftuar dhe i shkruar për maturat e gjimnazeve tona e që sot na duhet ta lexojmë si të tillë. Por jo sepse kështu duam ne, dhe jo me rezerva, përkundrazi. Ky nuk është një tekst i shkruar për një situatë të caktuar ku, sigurisht, ndjehet se nga pas ka për autor Braudel-in. Në kuptimin më të plotë, ky është një manual i F. Braudel-it i hartuar në një kontekst pak të pazakontë dhe i përballuar prej tij deri diku si një sfidë. Domethënë një tekst i shkruar jo për njerëzit e rangut të vet, madje as për publikun e gjerë, i cili deri në atë kohë ende nuk e njihte e për të cilin, nga ana e tij, ai nuk shqetësohej fare, por për një auditor të përcaktuar mirë djemsh dhe vajzash nga 16 deri në 18 vjeç – “auditor të rriturish”, do të shkruajë ai më 1983 në një nga shënimet e veta në Corriere della Sera, që ribotohet këtu – të cilëve ai dëshironte t´u drejtohej, ashtu si edhe, është e tepërt ta shtojmë, profesorëve të tyre. Një tekst që synon të tregojë – dhe të provojë – se historia, shkenca më kërkuese, më e re dhe më tërheqësja ndër shkencat e njeriut, mund të mësohet dhe, gjithashtu, se si duhet dhënë mësimi i saj. Një parim themelor: t´i bësh të interesuar ata të cilëve u drejtohet historia dhe t´u japësh mundësi ta përballojnë botën ku jetojnë duke e kuptuar atë. Në të vërtetë, sipas tij, nuk ka histori që nuk u përgjigjet, nëpërmjet pyetjeve dhe kthimit të së kaluarës, kureshtjeve, pasigurive dhe problemeve të së tashmes.

Duke e rilexuar sot këtë tekst, do të kuptohet më mirë përse, i lutur gjatë dhjetë vjetëve nga botuesi i tij “për t´ia përshtatur” atë një publiku tjetër, pa thënë me të vërtetë kurrë jo, ai e kishte shtyrë gjithmonë për më vonë. Çdo libër ka logjikën e tij të të shkruarit, e cila nuk i pranon ripunimet e hollësirave, por kërkon të fillohet gjithmonë nga e para. Këtë ai ua ka përsëritur vazhdimisht të gjithë atyre që i afroheshin: për të shkruar mirë, dhe historia duhet shkruar mirë nga historianë “mjeshtra të gjuhës së tyre”, asnjëherë nuk duhet të ndreqësh por gjithmonë ta nisësh nga e para, pa u lodhur, nga A-ja te ZH-ja, derisa të gjesh atë shprehje të mendimit që të jetë njëherazi më e sakta dhe më e thjeshta, derisa teksti të “rrjedhë nga burimi”.

Pra, është më mirë që ky libër të na jepet sot përsëri në variantin e tij origjinal, gjithë-gjithë pa ilustrime, pa dokumentet dhe shënimet për lexuesin. Zaten, paradoksi do të qe nëse F. Braudel-i nuk do të përgjigjej pjesërisht për këtë libër, edhe pse me kaq vonesë, në një largësi pothuajse prej një çerek shekulli. Lexuesit e tij të parë i kanë kapërcyer të dyzetat dhe mësuesit e parë më të rinj, që e kanë përdorur, kanë arritur të pesëdhjetat. Megjithatë, ashtu si për librin Mesdheu, Spanja dhe Italia e dhanë shembullin që në vitin 1966. E para duke e përkthyer të plotë për studentët e universitetit (Madrid, Tecnos), e dyta duke e paraqitur si libër xhepi, i cili qysh nga ajo kohë është ribotuar rregullisht (Torino, Einaudi, PBE). Çka flet për ndryshime kuptimplote në qarkullimin e librit, e këto ndryshime mund të sjellin befasime në Evropën tonë që është duke u bashkuar: në të vërtetë, nuk ka asgjë që të jetë më e ndarë se sa përmbajtja e arsimit tonë të mesëm, megjithë paralelizmin e mësimeve dhe të periodizimeve. Shtojmë këtu, duke rrezikuar t´i ashpërsojmë fjalët se, padyshim, si manual, ai as në Francë nuk ka pasur përhapjen që mund dhe duhej të kishte pasur: sa këshilla profesoralë do të vendosnin (siç munda të vija re pak i habitur edhe vetë në vitin 1964, në atë gjimnaz province, në veri të Parisit, ku sapo isha emëruar) se ai ishte tepër i vështirë për nxënësit dhe për ta duhej zgjedhur një tjetër, më i lehtë për t´u kapur, duke e ruajtur këtë të fundit si “libër për mësuesin”? Dhe kështu, në një kohë kur shtëpitë botuese shkollore shpërndanin bujarisht manualët e tyre, kjo do të thoshte të siguroje një dështim të plotë të botimit! Por unë dua të besoj se, nëse ky libër, edhe kështu, do të kishte gjetur gjysmën e publikut të kërkuar prej tij dhe do të kishte shërbyer si “libër për mësuesin”, duke i ndihmuar profesorët, në atë frymë që dëshironte F. Braudel-i, në dhënien e këtij programi të ri dhe të vështirë, program të cilin qe përpjekur shumë ta bënte të pranueshëm, ai do të kishte mbetur nga kjo më shumë se gjysmë i kënaqur. A do t´i gjejë ai sot, më në fund, njëherazi edhe lexuesit edhe atë status, që shumë njerëz dëshironin t´ia jepnin me shtrëngesë? Të paktën tri arsye të shtyjnë ta besosh diçka të tillë: unë do të përpiqem t´i paraqes me radhë.

Ky libër, ashtu si shumë të tjerë, ka historinë e vet dhe për t´ia vlerësuar rëndësinë duhet ta vendosim në kontekstin e tij: në fundin e viteve pesëdhjetë. Në atë kohë, përpjekja e madhe e pasluftës për ndërtim dhe modernizim, çon në vënien në pikëpyetje të një numri strukturash kryesore të shoqërisë franceze, papërshtatshmëria e të cilave dukej qartë, të paktën në sytë e një “elite” të kulturuar dhe të hapur ndaj botës së jashtme. E vërtetë është kjo në politikë, e vërtetë gjithashtu për sistemin edukativ, të cilat i nënshtrohen një trysnie të paparë, nga shkolla fillore e deri në universitet. Këtij sistemi i duhet të pranojë fëmijët e baby-boom-it për një shkollim më të gjatë dhe të marrë në shërbim mësues në një numër më të madh nga klasat e varfëruara të paraluftës. Të parët duhet të mësojnë dhe të dytët t‘i japin ndryshe disiplinat e përtërira thellësisht. Dhe e njëjta kërkesë për një përparim të dyfishtë në cilësi dhe sasi - në të vërtetë një shkëputje me gjithë kuptimin e fjalës – vlen për formimin e kuadrove të tjerë të kombit, me në krye inxhinierët dhe mjekët. Reformat janë në rendin e ditës, sipas motos “të qeverisësh do të thotë të parashikosh”. Por ato ndajnë opinionin, përdoruesit dhe specialistët. Disa reforma do t´ia dalin në krye: mësimdhënia e matematikave, studimet mjekësore. Të tjera do të pësojnë dështim të plotë ose të pjesshëm. Midis këtyre të fundit, edhe reforma e mësimdhënies së historisë.

Parimi i një reforme në programet e historisë qe vendosur përpara fundit të Republikës IV: reforma nisi në vitin 1957 me klasën e gjashtë dhe në fillim të vitit shkollor 1962 mbërrin te matura. Parimi i saj është i thjeshtë. Periodizimi i vjetër i historisë në pjesë të njëpasnjëshme duke nisur nga Mesopotamia dhe Egjipti, që është në fuqi nga viti 1945, linte për në dy klasat e fundit epokën e quajtur “bashkëkohore”: 1789-1851 në klasën e njëmbëdhjetë, 1851-1939 në maturë. Periodizimi i ri, i vendosur që nga 19 korriku 1957, e sjell mësimin e saj një vit më përpara dhe e zhvendos ndarjen e brendshme më poshtë: 1789-1871 tek e dhjeta, 1871-1945 tek e njëmbëdhjeta ndërsa për maturat lihet studimi i “qytetërimeve bashkëkohore kryesore”. Duke nisur nga kjo, më pas, Buletini zyrtar i 25 korrikut, i ndan këto në gjashtë botë (perëndimore, sovjetike, myslimane, e Lindjes së Largët, e Azisë Juglindore, e Afrikës së Zezë), të paraprira nga një hyrje, e cila ka për qëllim të saktësojë konceptin dhe kuptimin e tyre: ajo “para së gjithash duhet të përkufizojë nocionin e qytetërimit, por do të theksojë duke e shpjeguar, formën që i duhet dhënë studimit të parashikuar, i cili do të sjellë për çdo njërën nga bashkësitë e përmendura… tre elemente kryesorë: themelet; faktorët thelbësorë të zhvillimit; anët e veçanta aktuale të qytetërimit të saj”.

Në atë kohë diçka e tillë për F. Braudel-in është më shumë një kompensim se sa një fitore e vërtetë. I detyruar të braktiste drejtimin e një jurie konkursi kombëtar për pedagogë, ku pati rastin të provonte të gjitha vështirësitë me të cilat mund të ndeshej “reforma e konkurseve”, aq e nevojshme, ai u thirr në të vërtetë nga Henri Longchambon-i për të hartuar pjesën që lidhej me shkencat sociale në një raport për hulumtimin shkencor në Francë, të caktuar për planin pesëvjeçar që po hartohej. Por projekti i një fakulteti të vogël eksperimental për shkencat ekonomike, sociale dhe politike i paraqitur prej tij, “ndeshi në kundërshtimin e fakulteteve ekzistuese – Letërsi dhe Drejtësi – të kërcënuar nga konkurrenca. Në qershor të vitit 1957 raporti përfundimtar i paraqitur në qeveri (“pa i besuar shumë” për shkak të plogështisë apo të kundërshtimit të vazhdueshëm nga frika dhe “logjika” e të gjitha institucioneve ekzistuese”), e cilësonte atë si një “reformë afatgjatë”, të mundshme në suazën e një “përshtatjeje të strukturave”. Teksti i këtij raporti, me siguri i hartuar nga vetë F. Braudel-i, mund të lexohet në dorëzimin e parë të Analeve ESC të vitit 1958, nën titullin “Shkencat sociale në Francë. Një bilanc, një program”.

Megjithatë ky dështim i parë do të ketë dy pasoja, si njëra edhe tjetra të lidhura me nismën e Gaston Berger-it, në atë kohë drejtor i arsimit të lartë. E para, projektin për të krijuar në Paris një Shtëpi të Shkencave të Njeriut (ose të Shkencave Sociale, meqë artikulli i vitit 1958 i përdor me radhë të dyja shprehjet) si vend i “përqendrimit të hulumtimeve” rreth një biblioteke dhe shërbimeve të përbashkëta (“sidomos një qendër e mekanografisë dhe një laborator hartografie”). E dyta,reformën e programeve të maturës (e në fakt të ciklit të dytë të shkollës së mesme) që duhej të përgatiste nxënësit për në universitetet e për botën bashkëkohore dhe, nëpërmjet nocionit të qytetërimit, të ilustronte për ta gjithçka që mund të nxirrte historia nga një lexim i vëmendshëm i “shkencave sociale fqinje: gjeografi, demografi, ekonomi, sociologji, antropologji, psikologji”. Një mësim i vërtetë për çka na rrethon në shkallë botërore.

Por reforma për të larguar ngjarjen nga mësimi i historisë ose, të paktën, për ta nxjerrë atë në plan të dytë, qoftë dhe për një vit të vetëm, ishte tepër e ashpër, nuk mund të pranohej si e tillë dhe kundërshtimet u shfaqën menjëherë. Pas dy vjetësh doli nevoja e një ujdie. Në tekstin e ri të qershorit 1959, titulli i pjesës së dytë “qytetërimet e botës bashkëkohore”, përmbledh Lindjen e Largët dhe Azinë Juglindore në një botë të vetme të quajtur “të Oqeanit Indian dhe Paqësor” dhe shton një përfundim rreth “problemeve të mëdha të kohës”. Dhe, mbi të gjitha, periudha 1914-1945 rifutet në programin e maturës për gjithë trimestrin e parë, duke ndryshuar kështu ekuilibrin e vitit shkollor. Beteja nuk ishte humbur ende. Por as ishte fituar, siç do ta tregonin të gjitha kundërshtimet që u hasën në zbatimin e saj, mënyrat dhe porositë për dhënien e mësimit, zgjedhjet e temave etj. Një shembull midis shumë të tjerësh: në kulmin e shkolonizimit, pikërisht në kohën kur shtetet e reja të pavarura kërkonin jo pa guxim të shkruanin historinë e tyre, me një vendim të 10 gushtit 1965, shmangej krejtësisht “bota afrikane”.

Me afrimin e hyrjes në fuqi të programit të ri, rezervat ndaj tij shfaqen haptazi. Si ta zhvillojmë mësimin e historisë pa ndihmën e rrëfimit të ngjarjeve, të njohurive konkrete dhe të vërtetueshme në çastin e shqyrtimit, pyesin mësuesit e shkollës së mesme, duke qenë, padyshim me të drejtë, të ndërgjegjshëm për shkëputjen e plotë që do të sjellë ky program për mësuesit e formuar në një shkollë tjetër, në një universitet ku shumë nga shkencat sociale për të cilat bëhet fjalë ende nuk kishin gjetur vend? A nuk po bëhej kështu një zgjedhje midis “fakteve” nga njëra anë dhe “llomotitjes” ose “abstragimit” nga ana tjetër? Autorët e manualëve të rinj ose të teksteve mësimore të vjetra të ripërtërira, e shfaqin pa nguruar mëdyshjen e tyre, për të mos thënë mosbesimin. Le të lexojmë parathënien e njërit ndër më të njohurit (Hatier, 1962), që ka qenë bibla e disa brezave paranormalistësh: “Edhe pse interesi i këtij programi nuk mund të vihet në dyshim, edhe pse ky studim i botës bashkëkohore është tërheqës dhe me përparësi për nxënësit në fund të studimeve të shkollës së mesme, nuk mund të fshihen vështirësitë që sjell zbatimi i tyre. Shumë fjalë teknike do të duhet të përdoren detyrimisht. Gjërat duhej të bëheshin më thjeshtë…” Dhe, pasi ka paraqitur “specialistët”, domethënë universitarët ose ata që përgatisin doktoratë, të cilëve u qenë besuar të famshmit kapitujt të rinj, parathënia vazhdon: “Ky ekip specialistësh është përpjekur të paraqesë atë libër të thjeshtë dhe të qartë, që e dëshirojmë të gjithë. Ai ka dashur të tregojë vetëm vijat e përgjithshme, të kuptojë dhe t´i bëjë të tjerët të kuptojnë… Duke nisur nga faqja 288, kur shqyrtohet historia e qytetërimeve, që është më e vështirë se rrëfimi i thjeshtë i fakteve, tekstin e saktëson dhe e plotëson një “argumentar” me shkronja të trasha. Ai mund të zërë vendin e një përmbledhjeje, pa dyshim shumë të shkurtër, por të mjaftueshme, për nxënësin që është i paduruar dhe kërkon të njihet aty për aty me thelbin e mësimit” … Në mbyllje të vëllimit “një pjesë e fundit më pedagogjike synon t´u përgjigjet shqetësimeve të ligjshme të kandidateve”.

Kërkoj të falur për këtë citat pak të gjatë, ku nënvizova shprehjet domethënëse: ai nuk ka për qëllim të fajësojë kërrkënd as të rindezë një betejë manikeiste çfarëdo midis të Vjetërve dhe Modernëve. Por asgjë tjetër nuk e tregon më mirë se çfarë luhet në këtë rast dhe druajtjet që shkakton “ky program vërtet pasionant por ambicioz”. Duke shkruar këtë manual, F. Braudel-i mban qëndrimin e tij, pa iluzione të tepruara ndaj kundërshtimeve me të cilat do të ndeshet. Dhe zgjedh të vështirën. Ai ruan për vete pjesën qendrore, atë të “qytetërimeve të mëdha”, pjesa më e kundërshtuar e më e kritikuar. Dhe, duke vendosur në krye të vëllimit një hyrje prej disa faqesh, “Historia dhe koha e tanishme”, leximin e së cilës “logjika pedagogjike”do të duhej ta çonte “sipas dëshirës pas pjesës së parë të programit… (historia nga viti 1914 deri në ditët tona) … “ kur të fillojë studimi i vështirë i qytetërimeve të mëdha”, ai ripohon pa mëdyshje unitetin e thellë të këtij leximi tërësor të botës aktuale. Pra, në kohën kur del, ky manual nuk është një manual midis shumë të tjerësh: ai është një libër lufte. Dhe i luftës më të koklavitur e më të vështirë që duhet bërë: luftës kundër zakoneve të korporatës së tij, sepse nuk mund të imponosh, duhet të bindësh dhe, për të bindur, duhet të fillosh vazhdimisht nga e para e të përsëritësh se gabimet, madje mosdijet më skandaloze janë të pranishme gjithmonë, se ato nuk mund t´u vishen as nxënësve, as programeve, as manualëve, të sotëm apo të djeshëm. Vështirësitë – fjala “i vështirë” del dy herë në dhjetë rreshtat e parë, por nuk ka qartë të njëjtin kuptim në tekstin e cituar më lart - as nuk janë mohuar, as nuk janë zvogëluar. Ato trajtohen ballazi.

Sigurisht, mund të mendohet se F. Braudel-i rrezikoi, pa qenë nevoja, në një terren të cilin nuk e kontrollonte, pra ku atë e priste vetëm dështimi para ngurtësisë së një sistemi shkollor, gjithnjë e më pak të aftë në atë kohë për të ndryshuar, sistem të cilin fryrja e shpejtë e organikave për shkak të zgjatjes së kohës së studimeve dhe futjes masive të nxënësve në ciklin e parë, të paktën, të shkollës së mesme, kishte filluar tashmë ta vinte në krizë qysh para vitit 1968. Mund të mendohet gjithashtu se lufta e vërtetë, së cilës i duhen kushtuar të gjitha përpjekjet, ndodhej gjetkë, në frontin e punës kërkimore, të asaj “historie pararojë” që, pas L. Febvre-it, ai përpiqej ta dinamizonte dhe ta përmblidhte, pa e monopolizuar, duke luajtur me atë instrument të mrekullueshëm për veprim, i cili në atë kohë ishte krejt i ri dhe në përhapje të plotë, me Seksionin VI të Shkollës Praktike të Studimeve të Larta. Ose më tej, në frontin e Universitetit dhe atij arsimi të lartë që vazhdonte të mos e pranonte të ulej në sofrën e titujve shkencore. T´u futesh hulumtimeve, t´i japësh fasadës së historisë aleate të shkencave sociale një imazh të ripërtërirë, të imponosh në universitet më të mirët dhe të sigurosh kështu njëkohësisht rinovimin e përmbajtjes së mësimdhënies dhe zgjerimin e fushës së disiplinave që jepen për t´u mësuar, t´i formosh mësuesit e ardhshëm në një frymë tjetër: kjo do të ishte rruga e arsyes. Një sfidë e ndryshme për kohën dhe shndërrimin e ngadaltë. Por F. Braudel-i nuk donte të ishte i arsyeshëm. Për t´u bindur për këtë, mjafton të rilexojmë fjalët e tij të fundit të thëna publikisht në Chateauvallon më 20 tetor 1985: “Disa njerëz që unë i dua, më kanë thënë “Mos u bëj i paarsyeshëm, si zakonisht”. Kujtoni se e ndoqa këshillën e tyre?” (Një mësim historie nga Fernand Braudel-i, Chateauvallon, tetor, 1985, Paris, Arthaud-Flamarion, fq. 224). Si gjithmonë, shakaja e vet e hollë tregon në mënyrë ironike atë që, sipas tij, është thelbësore. Dhe në rastin e mësimdhënies (si të historisë, ashtu dhe të disiplinave të tjera), thelbi ishte bindja e brendshme, e pohuar vazhdimisht, se një reformë nuk copëtohet. Që të ketë ndonjë mundësi për sukses, ajo nuk mund të kufizohet në njërin prej kateve- shkolla fillore, cikli i parë ose i dytë i së mesmes, Universiteti. Duhet që ajo të kryhet e plotë.

Sidoqoftë ai pati ndjesinë mjaft të përligjur se në frontin e shkollës kishte dështuar. Madje shumë më përpara se tekste të reja zyrtare t´i çlironin nxënësit e maturave nga ky program, i cili trondiste mjaft reflekse të ngulitura, dhe të vinin përsëri historinë e vjetër babaxhane, që merret vetëm me ngjarjet e kohës së tanishme – nga viti 1914, pastaj nga viti 1939 deri në ditët tona – në vendin që ajo nuk duhej ta kishte humbur kurrë, manuali “Braudel”, në të vërtetë i nxjerr jashtë loje në vitin 1970, u tërhoq me kujdes nga shitja: shenjë kjo që nuk të gabon. Por problemi, sipas tij, nuk shtrohej thjeshtë për një libër: ai ishte shumë më i thellë, kishte të bënte me mësimdhënien e historisë. Një problem që do ta shqetësonte deri në ditën e fundit të jetës e që i ngjallte gjithmonë një pasion luftarak.

Njihen ndërhyrjet e tij të përsëritura për të treguar në çdo rast, madje deri në prag të vdekjes, se sa të gabuara ishin për të programet e reja, pastaj “programet e reja fare”. Artikulli i tij i vitit 1983 në Corriere della Sera, që botohet këtu më poshtë, u kthehet edhe një herë argumenteve të tij të katër ose pesë vjetëve më parë, në një debat ku qenë përfshirë sidomos J. P. Chevénement, M. Debré, A. Decaux dhe paralajmëron ato që do të thotë përsëri dy vjet më vonë, në Chateauvallon. Edhe atje, duke folur për rrethimin e Toulon-it, atë të vitit 1707, tek i cili ishte ndalur gjatë te Identiteti i Francës, dhe jo për rrethimin tepër të njohur të vitit 1793 – para nxënësve të një klase të tretë të një CES* në Toulon, ai e dha shembullin në prani të kamerave dhe e pagoi me veten e tij: filmi gjendet dhe mund ta dëshmojë këtë. Por edhe atje, gjithashtu, ai nuk u kënaq vetëm duke iu drejtuar nxënësve. Më 17 tetor ai vendosi t´u përgjigjej së paku disa prej pyetjeve që kishin përgatitur për të nja dyzet profesorë lidhur me mësimdhënien e historisë, me historinë e artit, me vendin e shkencave dhe teknikave, atë të gjeografisë dhe, sërish e si gjithmonë, lidhur me programet shkollore.

Shënimet e mbajtura me rastin e këtij takimi nga kolegu im Gilbert Buti, do të vërtetonin, nëse do të dilte nevoja, vazhdimësinë e qëndrimeve të tij. Ai deshi të shfaqte edhe një herë besimin e tij te një histori e hapur ndaj ndihmesave të shkencave të tjera të njeriut – pa u shkrirë asnjëherë me to, sepse historia ruan përparësinë e pazëvendësueshme të zotërimit të së kaluarës, si e kaluar që i lejon asaj të rrokë më mirë të tanishmen. Dhe ai shprehu rishtas mospëlqimin e tij të thellë për një ndarje të programeve, që dukej se rrekej t´i kapte problemet e t´i përballonte vështirësitë sipas një rregulli të kundërt me rregullin që do të bënte të mundur zgjidhjen e tyre. Në klasat e ulëta, historia e re. Në ciklin e dytë e deri në maturë, historia tradicionale, në trajtë tregimi, ngjarjet, kronologjia, luftërat. Në një kohë kur, sipas tij, ecuria duhej të ishte rreptësisht në të kundërt. Të shohim edhe një herë se çfarë thotë ai në Chateauvallon: “Po të ishte në dorën time, unë do të jepja deri në klasën e njëmbëdhjetë historinë tradicionale, historinë-tregim: rrëfen, ndalon, shpjegon diçka që është ca më e rëndësishme dhe herë-herë sjell vërejtje nga sociologjia, ekonomia sociale etj.; unë do ta përqendroja “historinë e re fare” dhe “historinë fare, fare të re” në klasat e maturës. Sepse mua më duket e llahtarshme, e neveritshme që në maturë t‘i pyesësh fëmijët për periudhën 1945 -1985, siç bëhet sot. Jam i sigurt se, po të isha unë pedagogu që merr në provim, do të rrëzoja në maturë cilindo historian! Dhe, nëse do të merrja në pyetje veten time, do të rrëzohesha dhe vetë!”

Edhe këtë nuk duhet ta marrim si një shaka të thjeshtë, të thënë në euforinë e këtij takimi. Artikulli i vitit 1983 u thotë të njëjtën gjë lexuesve të tij italianë, me fjalë më të qarta: “Nga se vjen ky skandal? Nga një vendim absurd i Ministrisë së Arsimit. Unë personalisht, ashtu siç kam propozuar gjithmonë, do ta kisha vendosur një hyrje në historinë e re vetëm në programin e maturës. Historia e re është një aneksim i qëllimshëm i shkencave të njeriut. Këto shkenca të ndryshme e shohin, e shpjegojnë botën e sotme, e bëjnë pështjellimin e saj të kuptueshëm. Dhe më duket e domosdoshme që në moshën tetëmbëdhjetëvjeçare, në prag të përgatitjes për një zanat çfarëdo, të rinjtë tanë të kenë njohuri për problemet aktuale të ekonomisë dhe shoqërisë, për konfliktet e mëdha kulturore në botë, për larminë e qytetërimeve…”

Pra, në mënyrën e tij ngacmuese, F. Braudel-i ka dashur të shprehë vazhdimisht deri në fund besimin e tij të brendshëm ndaj një projekti të vërtetë pedagogjik, që do t´i linte historisë (“Kush mund ta mohojë rolin e dhunshëm të historisë?”) një vend qendror dhe do ta përdorte atë si një instrument të privilegjuar për ta bërë botën të lexueshme dhe të kuptueshme, në të vërtetë për të lexuar dhe kuptuar të kaluarën dhe të tanishmen së bashku. Por ai nuk ka reshtur së përsërituri “me të gjitha tonet” se vetëm historia tradicionale – të rrëfyerit mbështetur në një kronologji të përpiktë – ishte në të njëjtën kohë e aftë të tërhiqte vëmendjen e nxënësve më të rinj – “fëmijëve”, në kundërshtim me “të rriturit” e maturave – dhe t’iu jepte atyre “nxënien e domosdoshme të kohës”. Mirëpo do të ishte gabim po të shihnim në këtë pohim të përsëritur pareshtur një argumentim rrethanor që kërkon të rivendosë në emër të s´di se çfarë ekumenizmi, vazhdimësinë midis “historisë tradicionale” dhe asaj “historie të re”, në një kohë kur ai ia kishte kushtuar energjitë e tij prej hulumtuesi dhe kompetencat e tij prej administratori shkencor krijimit të shkëputjes së njërës nga tjetra. A thua se i duhej ta shfajësonte me çdo kusht historinë që parapëlqente ta quante “pararojë”, siç ka një matematikë pararojë, nga të gjitha mëkatet që i visheshin vend e pa vend: a nuk e kishin bërë për këtë arsye, pothuajse në nivelin më të lartë, njërin nga fajtorët e ngjarjeve të majit 1968 në Francë?

Me pjekurinë, vështirësitë e ndeshura dhe dështimet, F. Braudel-i, padyshim do ta saktësojë dhe forcojë pozitën e tij. Por është mirë që kyçin e vërtetë ta kërkojmë shumë më herët, në përvojën e grumbulluar gjatë dhjetë-dymbëdhjetë vjetëve punë në arsimin e mesëm në Algjeri dhe në Paris midis viteve 1923 dhe 1935. Megjithëse ai mund të merret me hulumtime për ta nxitur, gjallëruar e rinovuar historinë. Kjo, sipas tij, është bërë në radhë të parë për t´u mësuar. Dhe një nga konferencat e tij të para në Brazil në shtator të vitit 1936 në Instituto de Educaçao de Sao Paulo mban pikërisht titullin “Pedagogji dhe histori”: teksti i botuar në atë kohë në portugalisht në broshurën Archivos të këtij instituti, u ribotua atje më 1955 në Revista de historia të Sao Paulo-s (nr.23, fq.2-21). Duke u marrë me përgatitjen e librit Mesdhe, F. Braudel-i (do donim të thonim “Braudel-i përpara Braudel-it”) shpjegon aty thelbin e asaj që ai do ta përsërisë vazhdimisht gjatë pesëdhjetë vjetëve.

Për ta shndërruar “romanin shkollor” në roman “aventurash” (po bëj një përkthim të lirë nga portugalishtja), nuk ka asnjë të fshehtë tjetër veç asaj thjeshtësie që merret me thelbin, jo “thjeshtësia që e gjymton të vërtetën, që formulon boshin dhe që kthehet në një tramplin të mediokritetit, por thjeshtësia që është qartësi, dritë e mençurisë…” Të merresh me atë që përbën zemrën e një qytetërimi: Greqia, një qytetërim në detin Egje, nga Thraka deri në Kretë – dhe jo të gadishullit ballkanik. Egjipti, një qytetërim rreth Nilit të zbutur”. Modeli i Braudel-it: Henri Pirenne-i, “historiani i parë i sotëm në gjuhën frënge” dhe, nëpërmjet tij, një mësimdhënie e cila u kthen shpinën librave duke i besuar fjalës. Që të jesh i kuptueshëm, dëbo fjalët abstrakte. Që të të dëgjojnë “mos ia hiq historisë interesin e saj dramatik” dhe përpiqu që historia “të jetë gjithmonë tërheqëse”. Të japësh mësimin e historisë do të thotë të dish ta tregosh atë. Dhe, duke përfunduar: “të kalosh nga veprimtaria historike në veprimtarinë didaktike, është njësoj si të kalosh nga një rrjedhë uji në një rrjedhë tjetër. … Vini re: detyra juaj pedagogjike nuk duhet të drejtohet nga parapëlqimet tuaja shkencore. Unë këmbëngul. Kolegu ynë nuk do të kryente asnjërën nga detyrat e veta nëqoftëse do t´u fliste nxënësve vetëm për shoqëri, çeqe, për çmime të grurit. Historiografia ka kapërcyer ngadalë faza të ndryshme. Ajo ka qenë kronika e princëve, historia e betejave ose pasqyra e ngjarjeve politike; sot, falë përpjekjeve të pionierëve të guximshëm, ajo futet thellë në realitete ekonomike dhe sociale të së kaluarës. Këto etapa janë si shkelcet e një shkalle që ju çon tek e vërteta. Kur jeni midis studentëve, mos kapërceni asnjë nga këto shkelce, … “ E rëndësishme për të shpjeguar baticat dhe zbaticat, shton ai më tej duke e huazuar shembullin nga një gjeografi që në Francë është e lidhur ngushtë me mësimin e historisë, nuk është të nisesh nga teoria shkencore më e përpiktë, e rëndësishme është t´ia dalësh t´i shpjegosh ato. Dhe “Batica dhe zbatica e maturës”, e demaskuar nga Henri Poincare-ja, mund të jetë një pikënisje e shkëlqyer pedagogjike. Këto radhë nxjerrin në pah vazhdimësinë thuajse befasuese të një qëndrimi të përcaktuar prej shumë kohësh dhe të mbajtur deri në ditën e fundit: ato nxjerrin në pah F. Braudel-in, ose një lloj pasioni për mësimin e historisë, d.m.th. të historisë që mësohet. Kush do të guxonte të thoshte se ky propozim pedagogjik, sot, në kohën e reformës së re, e ka humbur aktualitetin e tij? Gjithsesi, le të shënojmë kalimthi se ky propozim, i mbrojtur me pasion për historinë, vlen gjithashtu për shkencat e tjera po aq themelore për F. Braudel-in, si matematika ose gramatika.

Do të mjaftohem këtu të skicoj atë pistë të tretë, e cila do të prirej ta rivendoste këtë libër gjoja “të dorës së dytë” (dhe bashkë me të një tërësi tekstesh të tjerë) në vazhdimësinë e një vepre. Duke qenë rob i suksesit të tij, F. Braudel-in shpesh e kanë mbyllur brenda të njëjtit libër dhe shumë njerëzve u ka pëlqyer të gjejnë kundërshti midis veprave Mesdhe, Qytetërimi material dhe Historia e Francës, të parapëlqejnë njërën apo tjetrën. Unë besoj të kundërtën, besoj se vepra e tij, me kalimin e kohës, arrin sot të bëhet njëherazi e lexueshme në tërësinë dhe në vazhdimësinë e saj. Fjala e thënë dhe ajo e shkruar, duke qenë përsëritëse si njëra edhe tjetra (“të japësh mësim do të thotë të përsëritësh” ishte një nga motot që i pëlqenin) luajnë në të, të lidhura ngushtë së bashku, një rol qendror në përpunimin e një mendimi, e një formulimi, e një stili. Ato i japin mundësi të luajë me idetë dhe me konceptet, t´i zotërojë ato, pastaj t´i braktisë përpara se t´u gjejë shprehjen dhe vendin përfundimtar. Rifillimet nga një tekst në tjetrin, ashtu si tjegullat e një çatie që mbulojnë njëra-tjetrën, të krijojnë përshtypjen e një sipërfaqeje homogjene. Por kjo e fundit, në shpështjelljen e saj, sjell vazhdimisht motive të reja të cilat në fillim vetëm sa skicohen pastaj, pak nga pak, zhvillohen e integrohen gjithmonë duke përparuar.

Në këtë vështrim, Gramatikë e qytetërimeve zë një vend ndërmjetës midis, nga njëra anë botimit të parë të Mesdheu-t (1949) dhe, nga ana tjetër, botimit të tij të dytë (1966) dhe vëllimit të parë të Qytetërimit material (1967). Ajo mbështetet hapur te Kapitulli V i Enciklopedisë franceze, vëll. XV (1959), “Historia e qytetërimeve: e kaluara shpjegon të tanishmen” (e ribotuar te Shkrime për Historinë, 1969, fq. 255-314), si dhe tek shumë tekste të tjerë “të mëdhenj” të po atyre viteve, ndër të cilët renditet i pari libri “Histori dhe shkenca sociale; vështrim afatgjatë (La langue durée)” (Annales ESC, 1958). Në të vërtetë Gramatikë e qytetërimeve i dha rastin F. Braudel-it të zhvillonte dhe t´i jepte fund (doemos, përkohësisht), duke përfituar nga këshillat dhe njohuritë e hulumtuesve të shumtë, të thirrur me nismën e tij në departamentin e “Lëmeve Kulturorë” të Seksionit VI të Shkollës Praktike të Studimeve të Larta, - sot Shkolla e Studimeve të Larta Sociale -, një reflektimi pikërisht rreth nocionit të qytetërimit që te Mesdheu haset si “i pari dhe më i ndërlikuari ndër kategoritë e qëndrueshme”, me të gjitha kontradiktat që ai sjell. Sepse qytetërimet janë “vëllazërorë dhe liberalë, por në të njëjtën kohë të mbyllur, përjashtues, të vrazhdë …; paqësorë” dhe “jo më pak luftarakë; me një ngurtësim të habitshëm” dhe “në të njëjtën kohë të lëvizshëm, bredharakë”. Pak nga pak krijohet një fjalor, që siç ndodh gjithmonë me F. Braudel-in, mbështetet në një rrjet imazhesh të lidhura mirë: mbivendosja e niveleve, gërshetimi i zgjatjeve në kohë etj. Dorë pas dore ai saktëson kuptimin që do t´i japë çdo fjale në një sistem që i përket vetëm atij dhe që përligjet para së gjithash me aftësinë për t´u përshtatur sa të jetë e mundur më mirë brenda kontureve të një bote reale të ndërlikuar, duke sugjeruar për këtë gjithçka që, për shkak të mungesës së kthjelltësisë, i shpëton analizës. Mjafton të sjellim ndërmend fjalën kulturë për të cilën, pasi ishte menduar për një kohë të gjatë (dhe më tej në faqet që vijojnë), duke marrë si referim gjuhën gjermane për marrëdhëniet midis qytetërimit dhe kulturës, ai më në fund të shkruajë se një kulturë “është një qytetërim që nuk e ka mbërritur ende pjekurinë, kulmin, që nuk e ka siguruar zhvillimin e tij” (Qytetërimi material, I, fq. 79). Përkundrazi, i përkufizuar këtu radhazi, duke iu referuar hapësirës, shoqërisë dhe mendësive kolektive, në vitin 1963 qytetërimi identifikohet pikërisht me kohëzgjatjen e konsiderueshme: “Me atë çka këmbëngul të mbijetojë nëpërmjet një vargu ekonomish, një vargu shoqërish e që ndryshon me shumë vështirësi dhe pak nga pak”. Por jo me tërësinë e historisë, për të cilën ai vazhdon të jetë në kërkim të një fjale të tretë, që nuk është as qytetërim as kulturë (1959) e për të cilën, më në fund, veç më vonë, ai do të zgjedhë fjalën shoqëri të përkufizuar këtë herë në njëjës si “tërësi e tërësive”.

F. Braudel- i e ka bërë shpesh të vetën, dhe një herë të fundit në hyrjen e librit Identiteti i Francës, pohimin e Marc Bloch-ut: “Nuk ka histori të Francës. Ka vetëm një histori të Evropës”, por duke shtuar aty për aty: “Nuk ka histori të Evropës, ka një histori të botës”. Nuk pati kohë ta përfundonte këtë histori të Francës e cila ishte, ai e dinte, sfida e tij i fundit. Ai vetëm sa e skicoi me anë të filmit dhe tekstit (L´Europe, Paris, Arts et Metiers Graphiques, 1982) atë histori të Evropës që e paralajmëron Mesdheu. Me veprën Qytetërimi material, ekonomi dhe kapitalizëm, ai na ka dhënë një histori të botës e cila, ndryshe nga Mesdheu, dilte tek një pyetje për të tanishmen dhe të ardhmen e afërt. Për më shumë se një arsye, kjo “gramatikë e qytetërimeve” të botës aktuale, e përgatiti, e plotëson atë histori.

Historia e Braudel, si manual

Është konsideruar si një ndër figurat më të shquara të shekullit të njëzetë, duke pasur parasysh librin “Gramatikë e qytetërimeve”, që ribotohet nga Institutit të Dialogut dhe Komunikimit, përkthyer nga shkrimtari Fatos Kongoli. “Kjo vepër ku Fernand Braudel-i na mëson historinë është një manual që udhëheq përmes labirinteve të qytetërimeve të botës. Ai u drejtohet sa specialistëve të historisë po aq edhe publikut të gjerë, e sidomos shkollarëve”. Kjo “gramatikë e qytetërimeve” që vazhdon prej vitesh të botohet e të ribotohet me sukses në mbarë botën, e përkufizon Qytetërimin në marrëdhënie me hapësirën, shoqërinë, ekonominë dhe mentalitetet kolektive. “Një tekst që synon të tregojë dhe të provojë se historia, shkenca më e re dhe më tërheqësja ndër dijet njerëzore, mund të mësohet dhe, gjithashtu, se si duhet dhënë mësimi i saj. Një parim themelor: t`i bësh të interesuar ata të cilëve u drejtohet historia dhe t`u japësh mundësi ta përballojnë botën ku jetojnë duke e kuptuar atë. Në të vërtetë, sipas Braudel-it, nuk ka histori që nuk u përgjigjet, nëpërmjet pyetjeve dhe kthimit të së kaluarës, kureshtjeve, pasigurive dhe problemeve të së tashmes.”, shkruan Maurice Aymard, drejtor i Shkollës së Studimeve të Larta Sociale, administrator i Shtëpisë së Shkencave Njerëzore.  

“Braudel-i ka meritën e madhe se kuptoi që evolucioni historik është i papërmbajtshëm dhe se duhej dalë nga koncepti europeo-centrist që dominoi historiografinë e shekullit XIX dhe të gjysmës së parë të shek. XX, për të ndërtuar më në fund një vizion global mbi botën. Mund të thuhet pa hezitim se Fernand Braudel ka futur jo vetëm konceptin e historisë sociale por sidomos rolin e shoqërive në historinë ekonomike”, - shkruan Pierre Daix, historian, specialist i veprës së Braudel-it, shkrimtar, kritik arti, publicist i njohur. Fernand Braudel (1902-1985) është përfaqësuesi më i shquar i Shkollës së Analeve (themeluar më 1929 nga Marc Bloch dhe Lucien Febvre) që përbën një nga rrymat më të njohura të historiografisë moderne.

Profesor i historisë dhe i filozofisë që para Luftës II Botërore, drejtor i studimeve shkencore në Shkollën e Studimeve të Larta Sociale që në vitin 1937, profesor i Historisë së Filozofisë Moderne në Kolegjin e Francës, themelues i Shoqatës Ndërkombëtare të historisë ekonomike dhe administrator i Shtëpisë së Shkencave Njerëzore më 1962, anëtar korrespondent i shumë Akademive të huaja si ajo e Budapestit, e Mynihut, e Madridit, etj., ai u zgjodh anëtar i Akademisë Franceze më 1984.

Braudel-i me veprën e tij revolucionarizoi mënyrën e të konceptuarit por edhe të të shkruarit të historisë. Braudel-i tregoi se historia nuk mund të ekzistojë e pavarur prej vështrimit të historianit i cili ndërhyn në çdo etapë të rindërtimit të historisë. Ai sjell një histori ndërdisiplinare e cila nuk tregon vetëm duke u mbështetur te dëshmitë e te psikologjia por edhe te gjeografia, ekonomia politike, sociologjia, duke futur kështu shkencat sociale në histori e duke ofruar një vizion global të Historisë me të cilën Braudel-i kapërceu kufijtë e Francës për t’u bërë një nga referencat e letërsisë historike botërore, mes të cilave mund të përmendim: “Mesdheu dhe bota mesdhetare në epokën e Filipit II”; “Qytetërimi, ekonomia dhe kapitalizmi, shekulli XV - XVIII”; “MESDHEU, njerëzit, trashëgimia, hapësira dhe historia”; “Dinamika e Kapitalizmit”; “Identiteti i Francës”; “Historia dita me ditë”; “Kujtimet e Mesdheut”.

Re. Ku.

Gazeta Standard