Gjurmë dhe simbole shqiptare në Greqi

22/08/2009

Personalitete, libra, dokumente, heroizma. Në shumë pjesë të Greqisë shenjat shqiptare fshihen nën sipërfaqen e hollë të historisë

Gjinia e helenëve

Në Greqi edhe sot është vështirë të debatosh pa emocione me banorët vendas për Jakob Philipp Fallmerayer-in. Orientalisti dhe publicisti austriak (1790-1861) u bë i njohur në shekullin e XIX përmes studimeve të tij etnografike dhe gjeografike. Ai është autor i tezës se grekët antikë janë zhdukur nga faqja e dheut në Mesjetë dhe vendin e tyre e kanë populluar sllavët dhe shqiptarët e helenizuar. Për shkak të këtij mendimi, ai ishte ndër figurat më të urryera nga filohelenët në Evropë dhe nga patriotët grekë. Në Gjermaninë e asaj kohe, Fallmerayer akuzohej se bënte propagandë pansllaviste, edhe pse ai ishte kundërshtar i carit rus, të cilin e akuzonte se synonte sundimin e botës.

Në veprën e tij "Historia e siujdhesës së Moresë gjatë Mesjetës" ("Geschichte der Halbinsel Morea während des Mittelalters") Fallmerayer arrin në përfundimin se etnia unike helene ka ekzistuar në Greqinë antike, por me kalimin e shekujve është shuar. Këtë pikëpamje ai e mbështet në bazë të toponimeve sllave dhe shqiptare. Fallmerayer shkruan se "gjinia e helenëve në Evropë është shfarosur...

Asnjë pikë e vetme e gjakut fisnik dhe të papërzier helen nuk rrjedh në damarët e popullsisë krishtere të Greqisë së sotme". Përkthimi dhe botimi i veprës së tij në greqisht u bë i mundur në vitet 1980-të. Pas akuzave të shumta, Fallmerayer shkroi librin "Fragmente nga Orienti" ("Fragmente aus dem Orient"), në të cilin thekson se grekët e Azisë së Vogël ndoshta mund t'i referohen një kontinuiteti historik me Greqinë para Mesjetës. Njëkohësisht, ai shprehte zhgënjimin se nuk kishte takuar asnjë grek në Azinë e Vogël, i cili i përgjigjej përfytyrimit të tij ideal të një greku të arsimuar. Teza e Fallmerayer-it është mbuluar nga pluhuri dhe nuk përfaqësohet më në universitetet e Evropës.

Korfuzi
Sot, ky ishull grek është sinonim i turizmit dhe jetës mondane. Dikur, në shekullin e XIX, në këtë vend u botua "Dhiata e Re" në gjuhën shqipe. Në vitin 1824 u publikua vetëm një pjesë e "Dhiatës" (në dialektin lab), ndërsa si e tërë ajo pa dritën më 1827-ën. Përkthyes i saj ishte Vangjel Meksi. Ai u lind rreth vitit 1770 dhe shërbeu në ushtrinë e Ali Pashës si oficer artilerie. Meksi kishte kryer gjimnazin "Zosimea" në Janinë dhe Ali Pasha e dërgoi atë për të studiuar mjekësi në Napoli. Në një letër rekomanduese veziri i Janinës i shkruante Mbretit Ferdinand I Burbon: "Po ju dërgoj Vangjel Meksin, shqiptarin, për të mësuar atje. I lutem Madhërisë Suaj të keni mirësinë, që t'i jepni mbrojtjen tuaj mbretërore, në mënyrë që të gëzojë ato kushte dhe lehtësi, të cilat të çojnë në mësimin e këtyre shkencave".

Disa muaj më vonë, Aliu sërish interesohet për fatin e studentit shqiptar dhe i shkruan si vijon Mbretit të Napolit: "Ju dërgoj falënderimet më të shquara për gjithçka i është dhënë Vangjel Meksit, i cili shpresoj se do të përfitojë nga kushtet, që i janë krijuar me bujari nga sovrani dhe, kur të kthehet në atdhe me vlerësimin për sjelljen e mirë dhe përvetësimin e dijeve, të ngrejë lart emrin e Mbretit të lavdishëm". Pas studimeve Vangjel Meksi u kthye në oborrin e Ali Pashës, ku shërbeu si mjek. Në vitin 1819, pas takimeve me përfaqësues të Shoqatës Ungjillore angleze në Stamboll dhe Selanik, ai nënshkroi kontratën për përkthimin e "Dhiatës së Re" në gjuhën shqipe. Mbikëqyrës i përkthimit ishte Grigor Gjirokastriti, i cili në vitin 1821 ishte peshkop i ishullit të Eubesë, ndërsa gjashtë vjet më vonë kryepeshkop i Athinës.



Janina
Ky qytet, në historinë shqiptare është i njohur jo vetëm për shkak të Ali Pashë Tepelenës. Këtu, në vitin 1809, kapedani i njohur nga fshatrat suljote Marko Boçari përgatiti fjalorin greqishte e re-shqip. Këtë vepër ai e shkroi edhe me kërkesë të konsullit francez në Janinë, François Pouqueville (Fransua Pukëvil). Fjalori përbëhet nga 111 faqe, 1 494 fjalë shqipe dhe 1 701 fjalë greke. Origjinali i këtij fjalori gjendet sot në Bibliotekën Kombëtare të Parisit dhe u dhurua në maj të vitit 1819 nga konsulli Pouqueville. Duke studiuar fjalorin e Marko Boçarit, Pouqueville hartoi një fjalor të vogël frëngjisht-shqip, me rreth 440 fjalë dhe origjinali i këtij fjalori gjendet në Paris.



Papa Kristo Negovani
Në autostradën Janinë-Selanik, lart në veri të Greqisë, një tabelë tregon rrugën për Florina. Shqiptarët e quajnë Follorina, në maqedonisht njihet si Lerin. Gjatë sundimit të Perandorisë Osmane, Follorina mbante lidhje të ngushta me Manastirin. Në vitin 1875, afër Follorinës, në fshatin Negovan, u lind Papa Kristo Negovani, i cili u bë i njohur edhe me emrin Kristo Harallambi. Pasi ndoqi shkollimin në Athinë, punoi mësues në një shkollë greke në Leskovik. Një kohë jetoi në Rumani, ku mësoi të shkruajë shqip (me alfabetin e Stambollit).


Pasi u kthye në fshatin e lindjes, u shugurua prift dhe vazhdoi punën si mësues i gjuhës shqipe. Kur filloi të mbante edhe meshën në gjuhën shqipe, ai u ballafaqua me urrejtjen e hierarkisë fetare ortodokse dhe të qarqeve nacionaliste greke. Peshkopi i Kosturit, pas një shërbese kishtare në shqip, i kishte thënë: "Mos të gjettë viti tjetër ndër të gjallët". Dy ditë më vonë, më 12 shkurt 1905, Papa Kristo Negovani u masakrua me sëpatë. Për të marrë hak pas një viti e gjysmë, luftëtari shqiptar, Bajo Topulli, e vrau peshkopin e Korçës, Fotis Kallpidhis.

Suli
Me këtë toponim përfshihen fshatrat shqiptare në jugperëndim të Janinës. Banorët e kësaj treve janë të famshëm si luftëtarë të paepur. Ndër më të njohurat gjatë periudhës së Perandorisë Osmane kanë qenë familjet Boçari dhe Xhavella. Fshatrat e Sulit kundërshtonin sundimin e Ali Pashës dhe kur ky i fundit me ushtarët e tij, në dimrin e vitit 1803, depërtoi thellë në territorin e suljotëve, shumë gra suljote u hodhën në greminë bashkë me fëmijët e tyre, vetëm e vetëm që të mos binin në duar të Aliut.


Ky akt është përjetësuar edhe në pikturë. Në historiografinë greke, suljotët konsiderohen si grekë, ndonëse literatura serioze ata i sheh si shqiptarë etnikë. Emrat e luftëtarëve të njohur si Marko Boçari dhe Kiço Xhavella, janë greqizuar (Markos Botsaris dhe Kitsos Tzavellas). Që të dy kanë marrë pjesë në çlirimin e Greqisë nga osmanët. Lidhur me suljotët, udhëtari anglez Thomas Smart Hughes, në veprën "Voyage á Janina en Albanie" shkruante (sipas përkthimit nga Eqrem Çabej): "Ky popull kishte veti të shquara luftarake dhe edukata e tij përmblidhej kurdoherë në stërvitje për luftë. Dëfrimet më të para të suljotëve ishin vallja e këngët.


E para u shtonte fuqinë e trupit, të dytat u ndiznin zemrën dhe ua ushqenin entuziazmin. Ata ishin fort të ngjitur te vendi i tyre... Shumë prej tyre kanë dhënë shembëlla të mëdha qëndrimi heroik dhe fjalët që mbanin në luftë kishin frymën e zjarrin e atyre të vjetrave. Gratë nuk binin pas nga burrat për trimëri dhe ishin gati të ndanin me ta të gjithë rreziqet e luftës. Mënga grash trimëresha shkonin rregullisht pas ushtarëve për t'u sjellë këtyre ushqimin dhe municionin, për të shikuar të plagosurit dhe, në rasë nevoje, për të luftuar krahas me prindërit, me burrat e me bijtë e tyre. Nga këto amazone, më e ndjera ka qenë Moskoja, e shoqja e kapedan Xhavellës dhe e ëma e trimit Foto, Hektorit të kësaj troje të dytë.


Emri i saj lavdohet edhe sot nëpër këngë greke dhe shqiptare... Për t'i nderuar burrat në trimëri, gratë rrinin me radhë në pus a në krua sipas trimërisë së burrave të tyre; ajo që kish pasur fatin e lig të martohet me ndonjë burrë frikacak, ishte e detyruar të presë me turp që t'i mbushin të tjerat shtambat e tyre. Gratë ishin shumë të nderuara në këtë republikë të vogël dhe pak burra mund të duronin qortimet që u bënin gratë e zemëruara, kur tregoheshin frikacakë".

Gazeta Shekulli 22/08/2009