e martë, 25 gusht 2009
e diel, 23 gusht 2009
Historia e hebrenjve të Elbasanit, dëshmitarë të revansheve
Ledia Lleshi
Si u strehuan nga familjet e njohura dhe kujtimet e Marko Manehamit, i cili jetoi dhe komunizmin shqiptar
Ledia Lleshi
Si u strehuan nga familjet e njohura dhe kujtimet e Marko Manehamit, i cili jetoi dhe komunizmin shqiptar
ELBASAN- Hebrenjtë dhe shqiptarët një lidhje që i mbrojti nga revanshi gjerman dhe internimi në Aushvic bën pjesë tashmë në kujtesën e popujve. Kjo mikpritje ka marrë vlerësim përtej kufijve duke e renditur popullin tonë përkrah mbështetësve dhe mbrojtësve të shumë personave madje edhe familjeve që gjetën strehë duke i shpëtuar vdekjes së sigurt. Populli shqiptar ruajti integritetin e tij dhe çështja e hebrenjve u cilësua si një çështje e brendshme. Shumë vite pas, ende familjet shqiptare ruajnë kujtimet, kanë marrë vlerësimet dhe madje mirënjohjen e atyre që shpëtuan nën mbrojtjen e shqiptarëve. Nuk janë shumë, madje me certifikatën e mirënjohjes “Të drejtë midis popujve”. Një prej këtyre familjeve është familja Nosi në Elbasan. Nipi i kësaj familjes Skënder Kosturi sjell kujtimet e nënës së tij Adelinës, e cila u nda nga jeta pak kohë më parë. Në këtë familje ka jetuar një hebre, Marko Manehami, i cili nëpërmjet një letre ka treguar historinë e tij, por edhe vlerësimin për familjen Nosi që e mbajti dhe e mbrojti në çdo rast. Një tjetër rast i njohur për strehimin e hebrenjve është familja Biçaku nga Qarrishta e Librazhdit. Nga kjo familje nuk kanë mbetur dëshmitarë, pasi shumica prej tyre emigruan në mundësinë e parë drejt Amerikës apo vendeve të tjera. Një prej tyre në kujtimet e tij tregon se si i strehuan 26 hebrenj, të cilët ruajnë edhe kujtime të bukura nga përpjekjet për t’u fshehur. Një prej tyre në shtëpinë e Biçakajve u bë baba.
Hebrenjtë e Luftës së Dytë Botërore
Gjatë Luftës së Dytë Botërore në Elbasan u strehuan dhjetëra familje hebrenjsh. Mbiemrat e njohur elbasanas kanë qenë edhe pritësit e familjeve hebreje, të cilat kërkonin t’i shpëtonin genocidit nazist. Mes familjeve që strehuan hebrenj përmenden familja e madhe e Biçakçinjve, Shuteriqët, familja e Vasil Nosit, Adelina Nosi, Qemal Karaosmani, Destan Kurmaku, Besim Zyma, Niko Piluri etj. Banorët e lagjes “Kala” i mirëpritën pasi panë tek hebrenjtë besimin dhe respektin që kishin ata për shqiptarët. Edhe pse pushtuesit gjermanë ishin të rrezikshëm dhe mund të masakronin familjet e tyre, ata sërish ruajtën traditën shqiptare të besës. Gjatë periudhës së luftës hebrenjtë kanë qëndruar brenda katër mureve të shtëpive ku strehoheshin. Jo vetëm familjet ku jetonin, por edhe familjet e tjera të kësaj lagjeje ofronin ndihma materiale dhe ushqimore për hebrenjtë. Pas përfundimit të luftës ata u rikthyen në Elbasan duke ju ofruar ndihmë banorëve të kësaj lagjeje. Hebrenjtë i ndihmuan më pas familjet elbasanase me viza, bursa studimi etj.
Miqësia mes familjeve elbasanase dhe hebrenjve ka ekzistuar deri vonë. Hebrenjtë u vlerësuan si njerëz të zgjuar, të suksesshëm dhe të respektuar nga të gjithë.
Dëshmitë
Mark Menahemi do të hynte në historinë e familjes Nosi në Elbasan, pasi u mirëprit dhe u strehua tek kjo familje duke ndjekur nga afër edhe arrestimin dhe pushkatimin e Lef Nosit. Në një letër që ai i dërgon familjes Nosi, (pas vitit 1994) fëmijëve të doktor Nosit, Grigorit, Rudit e Vasos, shkruan disa nga peripecitë që hoqën ai dhe të gjithë bashkë në ato ditët para se ta arrestonin Lef Nosin. Ndër të tjera në këtë letër, një kopje të së cilës e ruan djali i Adelinës, Skënder Kosturi, thuhet se: “Në qershor të vitit 1944 gjermanët më ndiqnin meqë kishin marrë informata se unë isha izraelit. Unë ika nga Cërriku në Elbasan dhe u strehova, sipas rekomandimeve, në shtëpinë e familjes Nosi. Në fillim kam jetuar në shtëpinë e tyre, ku jetonin Vasil Nosi me gruan e tij, vëllai i tij, doktor Steliano Nosi, nëna e tyre Eleonora, që u bë edhe nëna ime, dhe kohë pas kohe vinte motra e tyre Adelina Kosturi e martuar në Tiranë dhe në të njëjtin oborr banonte Lef Nosi, i cili ka qenë njeri nga të tre Regjentët e Shqipërisë në periudhën shtator 1943-nëntor 1944. Më vonë, kur gjendja u bë e vështirë, kalova në fabrikën e alkoolit të familjes Nosi jashtë Elbasanit, ku kisha një dhomë dhe çdo ditë dikush nga familja më sillte ushqime. Në këtë kohë arrestohem nga një oficer i Gestapos dhe Vasil Nosi bëri përpjekje maksimale për të më shpëtuar kur ndodhesha në qelitë e burgut të Elbasanit. Transferimi i oficerit më të egër të Gestapos në Tiranë bëri që ai të mundej të më lironte. Ata më pas më strehuan në spitalin e tyre në Llixhat e Elbasanit, ku kujdeseshin për mua. Pas 29 nëntorit 1944, kur komunistët morën pushtetin, unë qëndrova tek Nosët, të cilët më donin shumë dhe më propozuan të qëndroj në Shqipëri dhe të punoj në fabrikë. (Mark Menahemi ishte një inxhinier specialist i disa fushave).
Mbërritja e komunizmit
Në letër ai tregon edhe ditët kur Lef Nosi nuk ishte arrestuar ende dhe ndihmën që i kanë dhënë atij disa njerëz, por edhe tradhtinë e të tjerëve. “Komunistët kërkonin të tre regjentët që ishin në krye të shtetit gjatë okupacionit gjerman për t’i dënuar me vdekje. Vasili m’ u lut për të fshehur xhaxhanë e tij Lefin. Vasil Nosi, Steliano dhe unë vajtëm në shtëpinë e një mësueseje, Fahrie Averiqi, në rrugën e Kavajës në Tiranë, me ndihmën e mikut të tyre Xhemal Farka. Qëllimi ishte që të ndërmjetësonim tek Nako Spiru, që Lefi të dorëzohej vullnetarisht, sepse duke u dorëzuar vullnetarisht, nuk do ta dënonin me vdekje. Unë nuk isha dakord sepse diçka nuk shkonte dhe fatkeqësisht doli fjala ime. Ato ditë Nakoja kishte ikur me shërbim në Moskë dhe atëherë Lefi kërkoi të dorëzohej nëpërmjet nipit të një mikut të vjetër të tij, figurë e shquar e historisë sonë kombëtare. I thashë Vasilit se nuk kisha besim tek ky person, pasi përpara se të merrte grada në ushtrinë partizane, kishte një të kaluar të errët me forca të tjera ushtarake. Pavarësisht nga këto dyshime, rreth orës 9 të mbrëmjes duhet t’ia dërgonin Lefin këtij kapiteni të ushtrisë partizane në shtëpi. E hipën në makinë dhe, me të kaluar urën që të çon tek rruga e Elbasanit, dy burra të rinj u lëshuan me vrap për të na ndaluar. Duke dredhuar nga Kryeministria, tek rruga e Durrësit, e kthyem Lefin në shtëpinë e mësueses. Vasili shkoi vetë dhe e kontaktoi personin në fjalë, i cili i qetësoi dhe i tha t’ia sillte Lefin në shtëpi. “Unë po të pres në shtëpinë pa drita” i kishte thënë. E nxorëm Lefin për së dyti. E përcolla unë dhe personi në fjalë duke kujtuar që unë mund të isha Vasili, më tha: “Mos u bëj merak tani Vasil”. Por, sikurse na tregoi Lefi në birucë, kur venim dhe e takonim, pas gjysmë ore pasi e lamë në atë shtëpi, i kish thënë: “Lef, të kërkojnë tek porta”, ai sa hapi portën, e arrestuan. Të njëjtën mbrëmje u arrestuan edhe Vasil e Steliano Nosin, Xhemal Farkën, por edhe unë megjithëse isha me pasaportë në xhep, të nesërmen në mëngjes duhej të nisesha me një vapor për në Izrael ".
Titull mirënjohjeje nga Izraeli
Dënimi i Marko Menahemit, pse ndihmoi familjen Nosi
Marko Menahemi u dënua me 4 vjet dhe bëri një vit e gjysmë burg. Më vonë shërbeu si pedagog në politeknikumin “17 Nëntori” dhe dha një kontribut të shquar në shumë projekte madhore të shfrytëzimit të rezervave minerale natyrore të vendit tonë. Pas vitit 1990 iu plotësua ëndrra për të shkuar në Izrael në atdheun e tij. Në vitin 1993 organizata Jatt Vashem në Izrael, në shenjë mirënjohjeje për shpëtimin e jetës së Marko Menahemit, i akordoi dr. Steliano Nosit, Vasil Nosit dhe motrës së tyre Adelina Kosturi, titullin e lartë “Të drejtë midis popujve”. Emrat e tyre janë të gdhendur në një pllakë bronzi në Muzeun e Holokaustit në Jatt Vashem si dhe në Washington. Titullin e ka tërhequr nipi i familjes Nosi, Skënder Kosturi. “Ishte viti 1992 kur na erdhi ftesa, nëna ime për shkak të shëndetit nuk shkonte dot dhe vendosa të udhëtoj unë drejt Izraelit. Ishim 14 përfaqësues nga e gjithë Shqipëria. Atje takova Mark Manehamin dhe hebrenj të tjerë të shpëtuar nga shqiptarët. Këtë aktivitet të madh e ka sponsorizuar një milioner amerikan Harvey Serner. Ai gjithashtu sponsorizoi realizimin e një filmi dokumentar për jetën e hebrenjve në Shqipëri. Shqiptarët protagonistë kanë edhe nga një kopje të këtij filmi me tregimet e të mbijetuarve.
Hebrenjtë në Mesjetë
Sipas të dhënave historike dhe objekteve me karakter arkeologjik, në Elbasan ka jetuar një komunitet i madh hebrenjsh. Gjurmët e para të hebrenjve në Elbasan hasen në shekullin e XIII, ndërsa në fund të shekullit XV dokumentohet me fakte ekzistenca e tyre në këtë qytet.
Në fund të shekullit XV një pjesë e hebrenjve të përndjekur nga inkuizicioni spanjoll e portugez u vendosën në qytetin e Elbasanit. Fillimisht mendohet se janë vendosur në lagjen “Kala” ku gjetën mikpritjen dhe përkrahjen e popullsisë me traditë të këtij qyteti. Disa vite më vonë hebrenjtë e Elbasanit ndërtuan një sinagogë ekzistenca e së cilës vërtetohet nga një fragment rozoni me Yllin e Davidit, i cili ruhet në muze. Sipas studimeve dhe materialeve të grumbulluara nga Visarion Xhuvani një ndër patriarkët më të famshëm të kishës ortodokse shqiptare, në Elbasan ka ekzistuar një vendbanim i madh hebrenjsh gjatë sundimit të Perandorisë Osmane. Në vitin 1930 Visarion Xhuvani shkruan se “ata kishin një sinagogë, e cila më pas u përdor si han nga turqit i quajtur me emrin “Hani i Shehetilës”. Sipas historianëve dhe arkeologëve, hebrenj kanë banuar në të gjithë trevën e Elbasanit. Ata merreshin kryesisht me tregti. Në afërsi të fshatit Xibrakë të qytezës Belsh ndodhet një varr guri, i cili mban emrin “Varri i Çifutit”. Gojëdhëna tregon se varri i takon një tregtari të njohur çifut të kohës. Në vitin 1930, kohë kur u ndërtua tregu kryesor në Elbasan, u gjetën monedha ari me simbole hebraike. Monedhat dhe objektet e tjera arkeologjike tregojnë se hebrenjtë e Elbasanit mbanin emra biblikë si Jakov, Moisi, Abraham etj. Gjatë viteve të fundit të shekullit të kaluar në Elbasan u gjet një pllakë guri në formë trapezoidale në sipërfaqen e së cilës janë skalitur disa rreshta me shkrim hebraik të vendosur në një kornizë. Përreth saj janë 6 yje me 6 cepa simbole të Yllit të Davidit. Gjurmë të kulturës dhe piketimeve hebraike takojmë edhe në ditët e sotme në lagjen “Kala”. Një prej tyre është edhe sinagoga pranë shtëpisë së Dhimitër Shuteriqit. Megjithëse një pjesë e mirë e objekteve janë dëmtuar, kanë mbetur shenja të ekzistencës së objekteve fetare hebraike si dhe të bashkëekzistencës së komunitetit hebre, i cili u mirëprit dhe u pranua nga banorët e Elbasanit.
Familja Biçaku, nderimi nga komuniteti hebre
Shqiptarët që strehuan në shtëpinë e tyre 26 hebrenj
“.....Historia me hebrenjtë në fshatin Qarrishtë fillon në shtator të vitit 1943. "Dimri ishte tepër i ashpër, sidomos në këtë zonë të largët malore dhe binte shumë dëborë", kujton Muhamet Biçaku. Për javë të tëra 26 hebrenjtë u strehuan në dhomat e shtëpisë së Biçakajve, duke fjetur bashkë në ato pak dhoma dhe duke ngrënë ato pak gjëra që kishte familja; kryesisht bukë misri, gjizë dhe pastërma (mish të tharë). “Por miqtë ishin në besë. Zakoni, tradita e mikpritja e ka mikun të shenjtë dhe ata nuk mund të dorëzoheshin në çfarëdo rrethane që të ishin”, rrëfen Muhameti, i cili në atë kohë ishte rreth të 20-ave. “Nuk pranonin të rrinin pa punuar, megjithëse miku sado gjatë të jetë mysafir, në bazë të kodit zakonor nuk duhet kurrsesi të punojë", vazhdon Biçaku. Pas çlirimit dhe pas gati dy vjetësh qëndrimi në fshehtësi, 26 hebrenjtë mund të lëviznin dhe të iknin nga Qarrishta e largët. Ndarja nuk ishte aspak e lehtë, madje e dhimbshme, pasi të gjithë ishin familjarizuar me njëri-tjetrin. Njëri nga hebrenjtë, Majo Aurest, që tani jeton në Argjentinë, ka madje një kujtim tepër të rrallë nga Qarrishta dhe Shqipëria. Gruaja e tij lindi një vajzë aty në shtëpinë e Biçakajve. Megjithatë, hebrenjtë që u strehuan në Qarrishtë u shpërndanë nëpër botë, dikush në Rusi, një tjetër në Argjentinë, disa në Amerikë dhe vetëm Rafael Faragi është sot në Haifa të Izraelit, në atdheun e hebrenjve....".
Gazeta Metropol 14.07.09
Hebrenjtë e Luftës së Dytë Botërore
Gjatë Luftës së Dytë Botërore në Elbasan u strehuan dhjetëra familje hebrenjsh. Mbiemrat e njohur elbasanas kanë qenë edhe pritësit e familjeve hebreje, të cilat kërkonin t’i shpëtonin genocidit nazist. Mes familjeve që strehuan hebrenj përmenden familja e madhe e Biçakçinjve, Shuteriqët, familja e Vasil Nosit, Adelina Nosi, Qemal Karaosmani, Destan Kurmaku, Besim Zyma, Niko Piluri etj. Banorët e lagjes “Kala” i mirëpritën pasi panë tek hebrenjtë besimin dhe respektin që kishin ata për shqiptarët. Edhe pse pushtuesit gjermanë ishin të rrezikshëm dhe mund të masakronin familjet e tyre, ata sërish ruajtën traditën shqiptare të besës. Gjatë periudhës së luftës hebrenjtë kanë qëndruar brenda katër mureve të shtëpive ku strehoheshin. Jo vetëm familjet ku jetonin, por edhe familjet e tjera të kësaj lagjeje ofronin ndihma materiale dhe ushqimore për hebrenjtë. Pas përfundimit të luftës ata u rikthyen në Elbasan duke ju ofruar ndihmë banorëve të kësaj lagjeje. Hebrenjtë i ndihmuan më pas familjet elbasanase me viza, bursa studimi etj.
Miqësia mes familjeve elbasanase dhe hebrenjve ka ekzistuar deri vonë. Hebrenjtë u vlerësuan si njerëz të zgjuar, të suksesshëm dhe të respektuar nga të gjithë.
Dëshmitë
Mark Menahemi do të hynte në historinë e familjes Nosi në Elbasan, pasi u mirëprit dhe u strehua tek kjo familje duke ndjekur nga afër edhe arrestimin dhe pushkatimin e Lef Nosit. Në një letër që ai i dërgon familjes Nosi, (pas vitit 1994) fëmijëve të doktor Nosit, Grigorit, Rudit e Vasos, shkruan disa nga peripecitë që hoqën ai dhe të gjithë bashkë në ato ditët para se ta arrestonin Lef Nosin. Ndër të tjera në këtë letër, një kopje të së cilës e ruan djali i Adelinës, Skënder Kosturi, thuhet se: “Në qershor të vitit 1944 gjermanët më ndiqnin meqë kishin marrë informata se unë isha izraelit. Unë ika nga Cërriku në Elbasan dhe u strehova, sipas rekomandimeve, në shtëpinë e familjes Nosi. Në fillim kam jetuar në shtëpinë e tyre, ku jetonin Vasil Nosi me gruan e tij, vëllai i tij, doktor Steliano Nosi, nëna e tyre Eleonora, që u bë edhe nëna ime, dhe kohë pas kohe vinte motra e tyre Adelina Kosturi e martuar në Tiranë dhe në të njëjtin oborr banonte Lef Nosi, i cili ka qenë njeri nga të tre Regjentët e Shqipërisë në periudhën shtator 1943-nëntor 1944. Më vonë, kur gjendja u bë e vështirë, kalova në fabrikën e alkoolit të familjes Nosi jashtë Elbasanit, ku kisha një dhomë dhe çdo ditë dikush nga familja më sillte ushqime. Në këtë kohë arrestohem nga një oficer i Gestapos dhe Vasil Nosi bëri përpjekje maksimale për të më shpëtuar kur ndodhesha në qelitë e burgut të Elbasanit. Transferimi i oficerit më të egër të Gestapos në Tiranë bëri që ai të mundej të më lironte. Ata më pas më strehuan në spitalin e tyre në Llixhat e Elbasanit, ku kujdeseshin për mua. Pas 29 nëntorit 1944, kur komunistët morën pushtetin, unë qëndrova tek Nosët, të cilët më donin shumë dhe më propozuan të qëndroj në Shqipëri dhe të punoj në fabrikë. (Mark Menahemi ishte një inxhinier specialist i disa fushave).
Mbërritja e komunizmit
Në letër ai tregon edhe ditët kur Lef Nosi nuk ishte arrestuar ende dhe ndihmën që i kanë dhënë atij disa njerëz, por edhe tradhtinë e të tjerëve. “Komunistët kërkonin të tre regjentët që ishin në krye të shtetit gjatë okupacionit gjerman për t’i dënuar me vdekje. Vasili m’ u lut për të fshehur xhaxhanë e tij Lefin. Vasil Nosi, Steliano dhe unë vajtëm në shtëpinë e një mësueseje, Fahrie Averiqi, në rrugën e Kavajës në Tiranë, me ndihmën e mikut të tyre Xhemal Farka. Qëllimi ishte që të ndërmjetësonim tek Nako Spiru, që Lefi të dorëzohej vullnetarisht, sepse duke u dorëzuar vullnetarisht, nuk do ta dënonin me vdekje. Unë nuk isha dakord sepse diçka nuk shkonte dhe fatkeqësisht doli fjala ime. Ato ditë Nakoja kishte ikur me shërbim në Moskë dhe atëherë Lefi kërkoi të dorëzohej nëpërmjet nipit të një mikut të vjetër të tij, figurë e shquar e historisë sonë kombëtare. I thashë Vasilit se nuk kisha besim tek ky person, pasi përpara se të merrte grada në ushtrinë partizane, kishte një të kaluar të errët me forca të tjera ushtarake. Pavarësisht nga këto dyshime, rreth orës 9 të mbrëmjes duhet t’ia dërgonin Lefin këtij kapiteni të ushtrisë partizane në shtëpi. E hipën në makinë dhe, me të kaluar urën që të çon tek rruga e Elbasanit, dy burra të rinj u lëshuan me vrap për të na ndaluar. Duke dredhuar nga Kryeministria, tek rruga e Durrësit, e kthyem Lefin në shtëpinë e mësueses. Vasili shkoi vetë dhe e kontaktoi personin në fjalë, i cili i qetësoi dhe i tha t’ia sillte Lefin në shtëpi. “Unë po të pres në shtëpinë pa drita” i kishte thënë. E nxorëm Lefin për së dyti. E përcolla unë dhe personi në fjalë duke kujtuar që unë mund të isha Vasili, më tha: “Mos u bëj merak tani Vasil”. Por, sikurse na tregoi Lefi në birucë, kur venim dhe e takonim, pas gjysmë ore pasi e lamë në atë shtëpi, i kish thënë: “Lef, të kërkojnë tek porta”, ai sa hapi portën, e arrestuan. Të njëjtën mbrëmje u arrestuan edhe Vasil e Steliano Nosin, Xhemal Farkën, por edhe unë megjithëse isha me pasaportë në xhep, të nesërmen në mëngjes duhej të nisesha me një vapor për në Izrael ".
Titull mirënjohjeje nga Izraeli
Dënimi i Marko Menahemit, pse ndihmoi familjen Nosi
Marko Menahemi u dënua me 4 vjet dhe bëri një vit e gjysmë burg. Më vonë shërbeu si pedagog në politeknikumin “17 Nëntori” dhe dha një kontribut të shquar në shumë projekte madhore të shfrytëzimit të rezervave minerale natyrore të vendit tonë. Pas vitit 1990 iu plotësua ëndrra për të shkuar në Izrael në atdheun e tij. Në vitin 1993 organizata Jatt Vashem në Izrael, në shenjë mirënjohjeje për shpëtimin e jetës së Marko Menahemit, i akordoi dr. Steliano Nosit, Vasil Nosit dhe motrës së tyre Adelina Kosturi, titullin e lartë “Të drejtë midis popujve”. Emrat e tyre janë të gdhendur në një pllakë bronzi në Muzeun e Holokaustit në Jatt Vashem si dhe në Washington. Titullin e ka tërhequr nipi i familjes Nosi, Skënder Kosturi. “Ishte viti 1992 kur na erdhi ftesa, nëna ime për shkak të shëndetit nuk shkonte dot dhe vendosa të udhëtoj unë drejt Izraelit. Ishim 14 përfaqësues nga e gjithë Shqipëria. Atje takova Mark Manehamin dhe hebrenj të tjerë të shpëtuar nga shqiptarët. Këtë aktivitet të madh e ka sponsorizuar një milioner amerikan Harvey Serner. Ai gjithashtu sponsorizoi realizimin e një filmi dokumentar për jetën e hebrenjve në Shqipëri. Shqiptarët protagonistë kanë edhe nga një kopje të këtij filmi me tregimet e të mbijetuarve.
Hebrenjtë në Mesjetë
Sipas të dhënave historike dhe objekteve me karakter arkeologjik, në Elbasan ka jetuar një komunitet i madh hebrenjsh. Gjurmët e para të hebrenjve në Elbasan hasen në shekullin e XIII, ndërsa në fund të shekullit XV dokumentohet me fakte ekzistenca e tyre në këtë qytet.
Në fund të shekullit XV një pjesë e hebrenjve të përndjekur nga inkuizicioni spanjoll e portugez u vendosën në qytetin e Elbasanit. Fillimisht mendohet se janë vendosur në lagjen “Kala” ku gjetën mikpritjen dhe përkrahjen e popullsisë me traditë të këtij qyteti. Disa vite më vonë hebrenjtë e Elbasanit ndërtuan një sinagogë ekzistenca e së cilës vërtetohet nga një fragment rozoni me Yllin e Davidit, i cili ruhet në muze. Sipas studimeve dhe materialeve të grumbulluara nga Visarion Xhuvani një ndër patriarkët më të famshëm të kishës ortodokse shqiptare, në Elbasan ka ekzistuar një vendbanim i madh hebrenjsh gjatë sundimit të Perandorisë Osmane. Në vitin 1930 Visarion Xhuvani shkruan se “ata kishin një sinagogë, e cila më pas u përdor si han nga turqit i quajtur me emrin “Hani i Shehetilës”. Sipas historianëve dhe arkeologëve, hebrenj kanë banuar në të gjithë trevën e Elbasanit. Ata merreshin kryesisht me tregti. Në afërsi të fshatit Xibrakë të qytezës Belsh ndodhet një varr guri, i cili mban emrin “Varri i Çifutit”. Gojëdhëna tregon se varri i takon një tregtari të njohur çifut të kohës. Në vitin 1930, kohë kur u ndërtua tregu kryesor në Elbasan, u gjetën monedha ari me simbole hebraike. Monedhat dhe objektet e tjera arkeologjike tregojnë se hebrenjtë e Elbasanit mbanin emra biblikë si Jakov, Moisi, Abraham etj. Gjatë viteve të fundit të shekullit të kaluar në Elbasan u gjet një pllakë guri në formë trapezoidale në sipërfaqen e së cilës janë skalitur disa rreshta me shkrim hebraik të vendosur në një kornizë. Përreth saj janë 6 yje me 6 cepa simbole të Yllit të Davidit. Gjurmë të kulturës dhe piketimeve hebraike takojmë edhe në ditët e sotme në lagjen “Kala”. Një prej tyre është edhe sinagoga pranë shtëpisë së Dhimitër Shuteriqit. Megjithëse një pjesë e mirë e objekteve janë dëmtuar, kanë mbetur shenja të ekzistencës së objekteve fetare hebraike si dhe të bashkëekzistencës së komunitetit hebre, i cili u mirëprit dhe u pranua nga banorët e Elbasanit.
Familja Biçaku, nderimi nga komuniteti hebre
Shqiptarët që strehuan në shtëpinë e tyre 26 hebrenj
“.....Historia me hebrenjtë në fshatin Qarrishtë fillon në shtator të vitit 1943. "Dimri ishte tepër i ashpër, sidomos në këtë zonë të largët malore dhe binte shumë dëborë", kujton Muhamet Biçaku. Për javë të tëra 26 hebrenjtë u strehuan në dhomat e shtëpisë së Biçakajve, duke fjetur bashkë në ato pak dhoma dhe duke ngrënë ato pak gjëra që kishte familja; kryesisht bukë misri, gjizë dhe pastërma (mish të tharë). “Por miqtë ishin në besë. Zakoni, tradita e mikpritja e ka mikun të shenjtë dhe ata nuk mund të dorëzoheshin në çfarëdo rrethane që të ishin”, rrëfen Muhameti, i cili në atë kohë ishte rreth të 20-ave. “Nuk pranonin të rrinin pa punuar, megjithëse miku sado gjatë të jetë mysafir, në bazë të kodit zakonor nuk duhet kurrsesi të punojë", vazhdon Biçaku. Pas çlirimit dhe pas gati dy vjetësh qëndrimi në fshehtësi, 26 hebrenjtë mund të lëviznin dhe të iknin nga Qarrishta e largët. Ndarja nuk ishte aspak e lehtë, madje e dhimbshme, pasi të gjithë ishin familjarizuar me njëri-tjetrin. Njëri nga hebrenjtë, Majo Aurest, që tani jeton në Argjentinë, ka madje një kujtim tepër të rrallë nga Qarrishta dhe Shqipëria. Gruaja e tij lindi një vajzë aty në shtëpinë e Biçakajve. Megjithatë, hebrenjtë që u strehuan në Qarrishtë u shpërndanë nëpër botë, dikush në Rusi, një tjetër në Argjentinë, disa në Amerikë dhe vetëm Rafael Faragi është sot në Haifa të Izraelit, në atdheun e hebrenjve....".
Gazeta Metropol 14.07.09
Mokra, penelatat në histori të Barletit
Nga Istref Haxhillari
Nuk ka asnjë grimë të historisë së kombit tonë ku Mokra, krahina e rëndë në juglindje të Shqipërisë, të mos ketë qenë, në mos protagoniste, aktore me role të ndryshme sipas rastit. Nga burimet e shkruara arkivore, për aq sa jemi në dijeni, Mokra përmendet për herë të parë në shekullin e XI në një letër, ku perandori Justinian i dytë i Bizantit i dërgonte në vitin 1019 kryepeshkopit të Ohrit, Johanit, në të cilën përmend një krahinë të populluar me shumë mullinj (mokra). Aty kërkohet “të mbetet në merak të madh” ky vend i pasur, sidomos për rrugën, rrahur prej karvanesh të shumta që udhëtonin nga perëndimi në lindje dhe anasjelltas. Po të shtyhemi më tutje historisë, në luftën e dytë iliro-romake, këta të fundit hynë në Iliri dhe depërtuan thellë gjer në Rumani, vend të cilit i dhanë emrin Romani apo Roma e vogël. Historia thotë se mbi 100.000 kolonë romanë u ngulën në vendet më strategjike të kontinentit përgjatë rrugëve të karvaneve. Në këtë kohë, sipas një hipoteze mjaft të besueshme, janë vendosur arumunët në Llëngë e Niçë të Mokrës për t’u shtyrë pastaj më tej në Voskopojë e gjer në zemër të orientit, fushat e begata të Vllahisë. Pas rreth njëqind vjet pushtimi, mbretëreshë Teuta i përzuri romakët matanë Adriatikut, por kolonët mbetën, u intergruan me vendasit atje ku u qëlloi, duke ruajtur për çudi mbi 2000 vjet kulturën, gjuhën dhe zakonet. Në Mokër, përgjatë një degëzimi të rrugës Egnatia, Llënga lulëzoi për shumë kohë. Edhe sot qarkullon gojëdhëna se fshati kishte përmbi njëmijë shtëpi, ndërtuar ngjitur me njëra-tjetrën, aq sa kaprojtë shkonin çati më çati më për katër km rresht.
Në shekullin e XV Barleti e përmend Mokrën, Mokreu siç i thotë ai, si një krahinë të madhe që shtrihej përtej kufijve të sotëm, duke përfshirë fushën e Domosdovës, Përrenjasin e sotëm, deri në vendin që quhet Sofra e Skënderbeut. Kronisti i famshëm thotë se mokrarët ishin burra të besës, shumë trima, të shpejtë si vetëtima dhe nishanxhinj të mëdhenj. Ndoshta nuk është fare e rastit që beteja e parë e Skënderbeut me turqit u bë pikërisht në fushën e Domosdovës dhe të parët që u gjakosën me pushtuesit otomanë ishin mokrarët. Krahina ishte nën zotërimin e Gjergj Arianitit, apo Gjorg Golemit siç e quanin mokrarët. Me një thirrje të zotit të tyre ata mblidheshin tufa-tufa, të armatosur më së miri dhe me këngë në gojë shkonin në luftë ku dalloheshin mbi të tjerët. Barleti thotë se në gjallje të Gjergj Arianitit, turqit nuk hynë asnjëherë në Mokër se ishte vend me shumë male e shkëmbinj, por sidomos se në çdo shteg kishte një burrë që ruante natë e ditë vendin nëpër rrugët kryesore. Gjer vonë në fshatrat e Mokrës këndohej kënga që përjetëson motet e lavdishme:
“Gjorg Golemi na çoi fjalë,
Angjelini të më dalë
Me ata trima mokrarë
Kush më këmbë e kush me kalë
Të marrë rrugën përpjetë
Të dalë te gurët e gjetë.”
Angjelini ishte kapedan besnik i Gjergj Arianitit.
Nuk kemi të dhëna të shkruara për shekujt e parë të pushtimit osman në Mokër, por nga tradita gojore që kalonte nga brezi në brez e rrëfehej sidomos në netët e gjata të dimrit për mburrje dhe krenari, mësojmë se në kohën e Ali Pashë Tepelenës një burrë nga Pleshishti, Naum Shyta, u bë mik i Vezirit. E ndihmonte atë me mjeshtër të shquar muratorë për ndërtimin e kalave ose meremetimin e tyre. Naum Shyta i doli në mbrojtje popullit fukara kundër disa prej bejlerëve dhe agallarëve turkoshakë që bënin në Mokër dovanë e Dovletit. Sa qe gjallë Naumi nuk bënë gëk turkoshakët se i pinte e zeza. Thonë se ai kishte në plan të ndërtonte një treg për tërë zonën, po nuk arriti ta përfundonte.
Rrëfejnë se kur erdhi Ali Pashai në Pleshisht dhe deshi të zbatonte atë zakonin e tij të keq (për çdo fshat të zhvirgjëronte një vashëz), e shoqja e Naumit i tregoi me lezet të madh se në Mokër nuk mund ta bënte, duke i nxjerrë për të ngrënë gjashtë pjata fasule njërën pas tjetrës. Kështu e shpëtoi kapedan Naumin nga halli i madh. Kur u vra Pashai, Naumi u fsheh në një mik vërdovar në Stamboll, por hafiet, që e ndiqnin këmba këmbes, e kallzuan. Pasi e zunë, thonë se Sulltani deshi ta shikonte dhe si e pa, nuk foli asnjë fjalë, por bëri me shenjë t’i pritej koka dhe t’i vendosej në kamarën e atij jezitit tjetër. Kështu kokës së thinjur të Ali Pashë Tepelenës në kamaren e turpit në Stamboll i bënte nder vetëm një kokë shqiptari, ajo e Naum Shytës nga Mokra.
Në fund të shekullit të XVIII ikën nga Podgozhani për shkak të jetës së vështirë, si shumë të tjerë, edhe disa prej fisit të Vakove dhe u vendosën në Korçë. Prej tyre dolën të famshmit Kostandin dhe Athanas Zografi, që e morën këtë mbiemer për shkak të talentit të tyre për të pikturuar. Ata u bënë të njohur me pikturat dhe afresket e tyre në Korçë e Voskopojë, deri në qendër të artit bizantin, në Athos. Lidhjet e tyre me Vakollarët ishin të gjalla deri vonë.
Gjatë periudhës së ndritur të Rilindjes Kombëtare, Mokra u bë nga vatrat më të spikatura të përhapjes se shkrimit dhe këndimit shqip në tërë qarkun e Korçës e më gjerë. Në fillim të shekullit të XIX mërgimtarët e fshatit ndërtuan në Podgozhan një shkollë greke e cila daton që në vitin 1811. Mësuesi i fshatit që ishte edhe prift sipas traditës helene, u mësonte fëmijëve shqip me gërmat greke. Atëherë nuk kishte një alfabet të njësuar të gjuhës sonë. Kështu vetëm në qytetin e Korçës dhe në Mokër mësohej fshehur gjuha e nënës dhe në asnjë vend tjetër të qarkut që ishte nga më të përparuarit në tërë Shqipërinë. Në varrezat e vjetra të fshatit që nga kjo kohë janë të gdhendura në gur emrat, viti i lindjes dhe ai i vdekjes në shqip me gërma greke.
Në vitin 1891, vetëm 4 vjet pas hapjes së të parës shkollë shqipe në Korçë, në shkollën e Podgozhanit At Jovan Vako u mësonte fshehurazi fëmijëve gjuhën shqipe me gërmat e alfabetit të Sami Frashërit. Patriotët mokrarë nuk kishin aq flori sa të blinin fermanin e Sulltanit siç bënë ata korçarë me Nikolla Naçon e paharruar.
Dihet se historia e çeljes dhe mbajtjes së shkollave shqipe është një histori e përgjakshme me shumë heronj. Në altarin e kësaj historie Mokra dha dy dëshmorë të spikatur. Gjokë Pjetri që mori mbiemrin Shqiptari për atdhetarizmin e tij të famshëm dhe Aleks Andrea, që mori mbiemrin e fshatit për të nderuar vendlindjen. Po kujtoj këtu që në vitin 1908 u hap në Potgozhan e para shkollë shqipe kur nuk kishte të tilla asnjë fshat tjetër i rrethit të Pogradecit.
Toleranca fetare, aq e spikatur për të gjithë shqiptarët, në Mokër është gati proverbiale. Po sjell vetëm një nga shembujt e shumtë që qarkullojnë në tërë këtë treve.
Në fillim të shekullit të XVI nga tre vëllezërit e krishterë të familjes Bulku në Pevelan, njëri prej tyre, Tira, u kthye mysliman për të lehtësuar barrën e vështirë të taksave të Dovletit. Shumë shpejt e kuptoi se nuk pati ndonjë të mirë prej kësaj dhe i këshilloi të vëllezërit mos e bënin gabimin e tij. Sot, Tirollarët myslimanë banojnë në lagjen e poshtme të fshatit Dunicë, kurse Bulkut në Pevelan. Të ndërgjegjshëm për identitetin e tyre, ndonëse intuitivisht, për shekuj me radhë kanë ruajtur një miqësi të mrekullueshme paçka se ishin me fe të ndryshme.
Me pak vija penelatash tentuam të skicojmë një histori, si shumë të tjera, një thesar të çmuar që mbart i gjithë vendi ynë nëpër kohën e thinjur.
Gazeta Tema 17.08.09
I treti i shqipes dhe fjalori i tij latinisht-shqip
Bardhyl Demiraj sjell Dictionarium-i te Frang Bardhit në një botim kritik të veprës ku një gjuhë popullore e papërpunuar si shqipja arrin të ballafaqohet me gjuhën më të ngritur letrare të kohës. Më në fund lexuesi shqipfolës mund të lexojë për herë të parë rrjedhshëm dhe në sistemin e sotëm alfabetik tekstin origjinal të Frang Bardhit
Pas një mungese të gjatë në publik, autorët e vjetër të shqipes vitet e fundit po dalin nga harresa e po shohin rishtas dritën e botimit, nëpërmjet ribotimeve të tipit filologjik tekstual, tashmë nga studiues shqiptarë, të cilët kanë marrë në dorë me kompetencë studimet filologjike në fushë të shqipes. I pari që hapi rrugën në fushën e botimeve filologjike të teksteve të vjetra shqipe ishte Eqrem Çabej me botimin e tij kritik shembullor të "Mesharit" të Gjon Buzukut në vitin 1968, i ndjekur me distancë të madhe kohore nga albanologu danez Gunnar Svane, i cili botoi veprat e Pjetër Budit bashkë me konkordancën elektronike në 12 vëllime në vitet 1985-86. Më pas u desh përsëri një kohë e gjatë derisa filologjia e teksteve të vjetra në hapësirën shqiptare të rizgjohej, me botimin kritik të veprës së Pjetër Bogdanit "Cuneus Prophetarum" prej nesh në vitin 2005.
Botimi më i ri filologjik-tekstual që plotëson mozaikun e katër autorëve më të vjetër të shqipes është "Fjalori latinisht-shqip" i Frang Bardhit, i vitit 1635, autori i tretë në radhë pas Gjon Buzukut (1555) e Pjetër Budit (1618, 1621), i përgatitur nga prof. Bardhyl Demiraj, prej disa vitesh titullar i degës së albanologjisë pranë Universitetit të Mynihut. Pas një periudhe studimesh në fushën e gjuhësisë historike-krahasuese e të etimologjisë së shqipes, prof. Demiraj tashmë i është kushtuar me zell e profesionalizëm filologjisë së teksteve të vjetra shqipe, një fushë që kërkon njohuri të gjera nga degë të ndryshme të shkencave humanitare, përveç kompetencave të plota në fushën e gjuhësisë. Serinë e botimeve të teksteve të vjetra shqipe ai e hapi me botimin kritik të "Doktrinës së Kërshten" të Gjon Nikollë Kazazit të vitit 1743, botim i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, Prishtinë, 2006, i pari ribotim i kësaj vepre, i pajisur me një studim të gjerë për jetën dhe veprën e Kazazit mbi bazën e të dhënave burimore të nxjerra nga kërkimet vetjake në arkivat e Propagandës së Fesë dhe të Vatikanit, me një studim për tekstin e veprës dhe grafinë e tij, me dy riprodhime të tekstit: atë fotografik dhe riprodhimin diplomatik të zgjeruar, me botimin kritik të tekstit të shoqëruar me shënime shpjeguese të hollësishme dhe me konkordancat leksikore ose fjalësin e përbërë nga lemat bazë të ndjekura nga të gjitha fjalëformat sa herë hasen në tekst, me kontekstet përkatëse.
Me botimin kritik të "Dictionarium latino-epiroticum" të Frang Bardhit Bardhyl Demiraj shënon një hap tjetër të rëndësishëm në këtë fushë, për të vazhduar me përgatitjen e botimeve të teksteve të tjera, më të reja në kohë, por me vlerë të madhe për dokumentimin e fazave të ndryshme të zhvillimit të shqipes.
Botimi fillon me një Parathënie para lexuesit ose "Të primitë përpara letërarit" të autorit, shkruar në një shqipe eksperimentale që përpiqet të imitojë gjuhën e autorëve të vjetër, ku paraqiten arsyet e ndërmarrjes së një pune të tillë. Më pas ndjek hyrja e ribotimit të parë anastatik nga Mario Roques, dy shtojca nga vetë autori i botimit kritik dhe pastaj vjen puna kryesore e veprës, që janë dy riprodhimet e tekstit (fotografik dhe diplomatik) si dhe botimi kritik i tekstit shqip, pajisur me aparat kritik, shënime e konkordancat leksikore dhe me indeksin e fjalëve shqipe.
Atë që dimë deri sot për jetën dhe veprimtarinë intelektuale-fetare të Frang Bardhit e kemi nga studimi i thelluar i botuesit të parë të Fjalorit të tij, filologut të shquar francez Mario Roques, njëri ndër hulumtuesit e parë të teksteve të vjetra shqipe. Ai pati mbledhur material jetësor e bibliografik në arkiva dhe biblioteka dhe e paraqiti atë të sistemuar në hyrjen e botimit anastatik që i bëri Fjalorit të Bardhit në vitin 1932. Meqë të dhënat për Frang Bardhin nuk kanë mundur të pasurohen me zbulime dokumentesh të reja, kjo hyrje, të cilën e pati përkthyer në shqip studiuesi Villy Kamsi në Buletinin e Institutit të Shkodrës (1964), është ribotuar në botimin kritik të Fjalorit që kemi tashmë në dorë.
Në këtë hyrje gjejmë të dhëna të rëndësishme për historinë, sidomos kishtare, gjeografinë, përbërjen etnike dhe fetare të popullsisë së krahinës së Sapës ose Zadrimës ku ka vepruar Bardhi, për familjen e Bardhejve dhe klerikët e lartë që ka nxjerrë ajo, për jetën dhe veprën e Frang Bardhit dhe në veçanti më gjerësisht për Fjalorin e tij latinisht-shqip: historikun, përmbajtjen, sistemin grafik.
Studimin e Mario Roques-ut e ndjekin dy shtojca të botuesit-filolog Demiraj, e para mbi disa vërejtje shtesë për grafinë e tekstit, ku vihet në dukje më një anë vijimësia e traditës shkrimore me alfabetin e autorëve të vjetër të Veriut katolik apo të ashtuquajturin alfabet të Propagandës, meqë veprat u botuan nga Kongregacioni i Propagandës së Fesë me qendër në Romë, dhe më anë tjetër ndonjë risi e këtij alfabeti në fjalorin e Bardhit. Si një nga këto risi, në të vërtetë sporadike, mund të përmendim shkronjën ‹æ› të përdorur për të dhënë tingullin [ë] të shqipes. Kjo grafemë haset vetëm në dy raste, por paraqet interes për përkimin e saj me grafemën e njëjtë që përdori arbëreshi Lekë Matranga dyzet vjet më parë (1592), me po atë vlerë funksionale, pra për zanoren [ë]. Kodin alfabetik të Frang Bardhit mund ta shohim të përmbledhur në mënyrë të qartë e të sistematizuar në një tabelë, për lehtësi leximi të krahasuar me alfabetin e sotëm të Manastirit dhe me vlerat tingullore përkatëse sipas alfabetit fonetik ndërkombëtar, ilustruar edhe me shembuj nga teksti. Zbërthimi i këtij kodi dhe përcaktimi i vlerave të sakta fonetike funksionale të tingujve të tij e ka ndihmuar autorin në botimin kritik të tekstit shqip për zëvendësimin e alfabetit të origjinalit me atë të shqipes së sotme letrare.
Shtojca e dytë përmban vërejtje mbi botimin kritik të tekstit shqip. Aty përshkruhet edhe puna e bërë për metodat e ndryshme të riprodhimit të tekstit...
Botimi kritik nuk e prek aspak gjuhën e tekstit, por synon vetëm të riprodhojë tekstin origjinal me sistemin e sotëm grafik e drejtshkrimor për të lehtësuar leximin e tij. Ndërhyrjet normalizuese janë minimale dhe kanë të bëjnë më tepër me variacionet grafike të origjinalit. Ndërsa variantet e lira që i përkasin së folmes së autorit, në kushtet e një gjuhe letrare ende të panjësuar, janë ruajtur pa u ndryshuar në botimin kritik. Të gjitha ndërhyrjet janë argumentuar në "Vërejtjet" e autorit dhe secila prej tyre është dokumentuar në aparatin kritik në fund të faqes. Për zbërthimin dhe shpjegimin e rasteve të veçanta që dalin nga rregulli i zakonshëm shkrimor i autorit, siç janë variantet e lira ligjërimore, ose për shpjegime të natyrave të ndryshme filologjike, fonetiko-morfologjike, dialektore etj. botimi kritik është pajisur me rubrikën "Shënime" në fund të riprodhimeve të tekstit. Atje gjejmë shpjegime interesante për shumë dukuri të gjuhës së autorit, edhe në kontekstin e autorëve të tjerë të vjetër të shqipes, si dhe komente për zbërthimin e leximeve të vështira.
Një ndihmesë të veçantë dhe shumë të çmuar për leksikografinë shqipe përbëjnë "Konkordancat leksikore" të tekstit shqip të Frang Bardhit, domethënë fjalori vetëm shqip i tij i përpunuar elektronikisht dhe i renditur alfabetikisht. Jepet në fillim fjala lemë me përcaktimin e kategorive gramatikore dhe nën të të gjitha fjalëformat e saj sa herë dalin në tekst me vendndodhjen përkatëse dhe me përgjegjësen latinisht në kllapa. Pra kemi të bëjmë me inversin e fjalorit latinisht-shqip të Bardhit. Një punë të ngjashme, por vetëm si tregues alfabetik të fjalëve shqip të Fjalorit të Bardhit, e kishte bërë në vitet '30 botuesi i parë i tij Mario Roques duke përgatitur me të një vëllim të dytë të botimit, punë që për fat të keq nuk arriti të dalë në dritë.
Nga përqasja e fjalëve shqipe me gjegjëset latine të fjalëformave të veçanta na del një pasqyrë e aftësive shprehëse të shqipes së shekullit XVII, një gjuhë që, megjithëse mjaft e vjetër, vetëm prej pak kohe kishte filluar lëvrimin me shkrim të saj dhe paraqitej shumë e varfër për të përballuar konceptet e përpunuara të një gjuhe të shkruar prej shumë shekujsh si latinishtja e të ngritur në nivelet më të larta të përpunimit si gjuhë ndërkombëtare e qytetërimit evropian për sferat e kulturës, të shkencës dhe të fesë. Një leksemë foljore e shqipes si ndritunë është e detyruar të përballojë kuptimin e nëntë leksemave të ndryshme të latinishtes, si illustrare, internitere, nitere, pellucere, perlucere, praelucere, stellare, sublucere. Nuancat kuptimore jepen nëpërmjet perifrazimit në togfjalësh, si ndër ta me ndritunë për "perlucere", me ndritunë ndër të tjerat kafshë për "internitere" ose me ndritunë porsi yll për "stellare".
Megjithatë është i rëndësishëm fakti që një gjuhë popullore e papërpunuar si shqipja arrin të ballafaqohet me gjuhën më të ngritur letrare të kohës. Me gjithë të metat që ka dhe që janë vënë në dukje nga studiuesit, Dictionarium-i i F. Bardhit ka rëndësi të jashtëzakonshme për studimet albanologjike si dëshmi e rrallë e një faze të caktuar të shqipes së vjetër dhe si e para vepër leksikografike në historinë e gjuhësisë shqiptare.
Në një konkordancë elektronike zakonisht nuk jepet kuptimi i fjalës, por ai del nëpërmjet kontekstit të fjalëformave në fjali apo togfjalësh. Megjithatë në një farë mënyrë kuptimet e lemave të fjalorit jepen duke dhënë përgjegjëset e tyre në shqipen e sotme përmes një "Indeksi të fjalëve shqipe" në fund të punimit. Ky indeks niset nga trajta e lemave në shqipen e sotme letrare të cilave u vihet përbri trajta gjegjëse e gjuhës së Bardhit. Aty ku këto trajta nuk ekzistojnë në shqipen e sotme ose nuk pasqyrohen nëpër fjalorë lema shënohet me një rreth për ta dalluar. Nga ky ballafaqim i trajtave të sotme me ato të shqipes së shekullit XVII shohim se si ka evoluar gjuha jonë gjatë shekujve. Lexuesi mund të nxjerrë vetë edhe përfundime etimologjike për rrugën e zhvillimit të fjalëve të veçanta, siç është fjala lemzë që te Bardhi del lefmëzë, duke bërë të dallohet më qartë prejardhja e saj nga folja leh / lef. Një fjalë moderne si biskotë e marrë nga italishtja, në shqipen e vjetër popullore shqiptohej bërskot, ose trajta e sotme ankoj në shqipen e vjetër tingëllonte nëkoj. Nga krahasimi me latinishten nganjëherë gjejmë edhe kuptimin e saktë të fjalës shqipe. Kështu leksemës shqipe fatos i përgjigjet lat. "fortunatus", pra "fatlum", dhe ky duhet të jetë edhe kuptimi fillestar i kësaj fjale, siç duket edhe nga prejardhja e saj fjalëformuese prej fat me prapashtesën -os. Më vonë, p.sh. te Pjetër Bogdani gjejmë kuptime të tjera të kësaj fjale, si "athleta", "celebre", "valente" dmth. "atlet", "i famshëm", "trim", por kuptimi i parë del te Frang Bardhi.
Mund të shohim se si në shekullin XVII ka filluar depërtimi i turqizmave që do të vinë duke u shtuar në shekujt e mëvonshëm. Te Bardhi gjenden mjaft të tilla, si aferim, aksham, allah, bajrak, bajraktar, çaush, çisme, davëxhī "grindavec, lat. litigator", davī "grindje, zënkë", dert, deve, elçī "lajmëtar, i dërguar, lat. legatus", hain, hakshī "kuzhinier, akçi, lat. cocus", hambar, haraç, hesap, hiç, horriat, ibrik, kallauz, kamare, kazan, kurban, lojlek "lejlek", maskara, mireqep "bojë shkrimi, lat. atramentum", nozullë "ushqime udhëtimi, it. vettovaglia", okë, pazar, perçe, qemal "lat. praeco,-nis, lajmëtar, tellall", qendī "iqindi, mbasdite", qervasare "lat. taberna, dyqan i vogël, pijetore" nga turq. kervansaray, qyrshī "qyrkxhi", rajé, sanxhak, tepsi, tesqere, xhambaz, dylber "ylber", ylefé "rrogë", zagar, senxhir etj.
Më në fund lexuesi shqipfolës mund të lexojë për herë të parë rrjedhshëm dhe në sistemin e sotëm alfabetik tekstin origjinal të Frang Bardhit, parathënien e tij ku u drejtohet shqiptarëve bashkëkohës për qëllimin përse e ka shkruar këtë libër, dëshirën për t'i ardhur në ndihmë gjuhës shqipe që po prishet e po përzjehet sa më shumë kalon koha, por sidomos dëshirën për të ndihmuar klerikët që nuk njohin latinishten e nuk kuptojnë atë që lexojnë kur thonë meshë. Këtë plagë të përhershme paditurie të popullit, që ndjehej sidomos te priftërinjtë, janë përpjekur ta luftojnë klerikët tanë më të vetëdijshëm që patën fatin të shkollohen në kolegjet e perëndimit, siç ishte Frang Bardhi dhe shkrimtarët pas tij Budi, Bogdani, Gjon Kazazi e të tjerë. Padijen e priftërinjve ata e shihnin edhe si shkak të rrudhjes së besimit të të parëve nën trysninë e fesë së re që solli pushtuesi osman. Prandaj me librat e tyre synonin përhapjen e dijes, që do të thoshte edhe forcim i fesë së krishterë, si pengesë për konvertimet në islam që kishin filluar në masë.
Një burim i çmuar për antropologët kulturorë janë proverbat e fjalët e urta të shqiptarëve që ka mbledhur Frang Bardhi dhe ia ka shtuar fjalorit të tij, bashkë me shprehje të ndryshme urimi, dëshire ose nxitjeje.
Botimi i fundit kritik i "Dictionarium latino-epiroticum" të Frang Bardhit do t'u vlejë jo vetëm studiuesve të gjuhës shqipe e të albanologjisë për studime nga këndvështrime të ndryshme ndërdisiplinore, por edhe lexuesve të thjeshtë, që mund të shijojnë nga afër dhe me lehtësi gjuhën e vjetër shqipe të fillimit të shekullit XVII.
Anila Omari
Gazeta Shekulli 19/08/2009
Hadrianopol- Justinianopol, ja të rejat
Gjirokastër - Rezultatet e ekspeditës së katërt arkeologjike në qytetin antik, tashmë me dy emra Hadrianopol- Justinianopol kanë tejkaluar pritshmëritë. Të paktën këtë deklarojnë jo vetëm arkeologët, por edhe drejtuesit e institucioneve të arkeologjisë dhe trashëgimisë kulturore në vend. Në përfundim të misionit njëmujor të kësaj vere, qytetërimi antik romak mban dy emra, ka nxjerrë në dritë elementë të rinj, ndërsa është zgjeruar edhe sipërfaqja e gërmimeve.
Ekspedita e katërt arkeologjike italo-shqiptare, një bashkëpunim i Institutit të Arkeologjisë dhe Rajonit të Markeve (Itali) nisi më 27 korrik të këtij viti, i drejtuar prej Roberto Perna nga Universiteti i Maceratës dhe arkeologu shqiptar, Dhimitër Çondi. Për arkeologun Çondi, gërmimet e sapopërfunduara kanë nxjerrë një anë të panjohur të këtij qytetërimi.
"Kjo ekspeditë është shumë e frytshme, sepse dolën në dritë një kompleks termal banjash të periudhës romake, me elementë të kësaj periudhe, por ku nuk mungojnë as elementët helenistikë. Një veçanti e këtij viti është gjithashtu edhe rifillimi i gërmimeve në Nekropol, i cili nga madhësia vjen pas atij të Apolonisë dhe Finiqit. Varret janë të tipit çist, me pllaka, të mbuluar me sarkofagë shumë të bukur; gjashtë varret e parë të zbuluar i përkasin periudhës romake, por ekziston edhe një tjetër nekropol që i përket periudhës helenistike; gërmimet e mëtejshme do të japin një panoramë të re të historisë antike të kësaj zone. Fillimisht aluvionet na krijuan një apati të momentit, por rezultatet janë më të lartat e çdo gërmimi për këtë qendër të lashtë me dy emra perandorësh, e rrallë në antikitet", - ka theksuar Çondi.
Edhe për drejtoren e Institutit të Arkeologjisë, Shpresa Gjongecaj, rezultatet janë shumë të mira. "Instituti i Arkeologjisë ka ndërmarrë për këtë vit 22 gërmime arkeologjike në vend. Rezultatet në këtë qytet janë vërtet të mrekullueshme, pasi kanë kapur edhe nekropolin e qytetit, që do të jetë objekt gërmimesh edhe në të ardhmen", - ka theksuar Gjongecaj.
Në tri pika kryesore kanë qenë të përqendruara gërmimet: në zonën publike, ku u nxorën në ditë struktura monumentale të lidhura me ambiente që kanë pasur funksione termale, brenda në Teatër, ku janë individualizuar disa struktura të vona që lidhen me transformimet që pësoi objekti i shfaqjeve në periudhën bizantine, si dhe në nekropol, i cili shtrihet në një zonë shumë të gjerë. "I kemi tejkaluar objektiva tanë.
Gërmimet në nekropol kanë qenë më të rëndësishmet dhe nga pikëpamja shkencore, që prej këtij viti në Hadrianopol ekziston edhe nekropoli. Tashmë i kemi paraqitur Ministrisë së Kulturës shqiptare një projekt restaurimi", - është shprehur bashkë drejtori italian i ekspeditës, Roberto Perna.
Misioni i katërt arkeologjik në Hadrianopol quhet zyrtarisht i mbyllur për këtë vit, ndërsa erdhi si pjesë e projektit Archadrin, që pritet të finalizohet me krijimin e hartës arkeologjike të Luginës së Drinos, më e pasura në vend për sa u përket siteve arkeologjike.
Gazeta Shekulli 21/08/2009
Ekspedita e katërt arkeologjike italo-shqiptare, një bashkëpunim i Institutit të Arkeologjisë dhe Rajonit të Markeve (Itali) nisi më 27 korrik të këtij viti, i drejtuar prej Roberto Perna nga Universiteti i Maceratës dhe arkeologu shqiptar, Dhimitër Çondi. Për arkeologun Çondi, gërmimet e sapopërfunduara kanë nxjerrë një anë të panjohur të këtij qytetërimi.
"Kjo ekspeditë është shumë e frytshme, sepse dolën në dritë një kompleks termal banjash të periudhës romake, me elementë të kësaj periudhe, por ku nuk mungojnë as elementët helenistikë. Një veçanti e këtij viti është gjithashtu edhe rifillimi i gërmimeve në Nekropol, i cili nga madhësia vjen pas atij të Apolonisë dhe Finiqit. Varret janë të tipit çist, me pllaka, të mbuluar me sarkofagë shumë të bukur; gjashtë varret e parë të zbuluar i përkasin periudhës romake, por ekziston edhe një tjetër nekropol që i përket periudhës helenistike; gërmimet e mëtejshme do të japin një panoramë të re të historisë antike të kësaj zone. Fillimisht aluvionet na krijuan një apati të momentit, por rezultatet janë më të lartat e çdo gërmimi për këtë qendër të lashtë me dy emra perandorësh, e rrallë në antikitet", - ka theksuar Çondi.
Edhe për drejtoren e Institutit të Arkeologjisë, Shpresa Gjongecaj, rezultatet janë shumë të mira. "Instituti i Arkeologjisë ka ndërmarrë për këtë vit 22 gërmime arkeologjike në vend. Rezultatet në këtë qytet janë vërtet të mrekullueshme, pasi kanë kapur edhe nekropolin e qytetit, që do të jetë objekt gërmimesh edhe në të ardhmen", - ka theksuar Gjongecaj.
Në tri pika kryesore kanë qenë të përqendruara gërmimet: në zonën publike, ku u nxorën në ditë struktura monumentale të lidhura me ambiente që kanë pasur funksione termale, brenda në Teatër, ku janë individualizuar disa struktura të vona që lidhen me transformimet që pësoi objekti i shfaqjeve në periudhën bizantine, si dhe në nekropol, i cili shtrihet në një zonë shumë të gjerë. "I kemi tejkaluar objektiva tanë.
Gërmimet në nekropol kanë qenë më të rëndësishmet dhe nga pikëpamja shkencore, që prej këtij viti në Hadrianopol ekziston edhe nekropoli. Tashmë i kemi paraqitur Ministrisë së Kulturës shqiptare një projekt restaurimi", - është shprehur bashkë drejtori italian i ekspeditës, Roberto Perna.
Misioni i katërt arkeologjik në Hadrianopol quhet zyrtarisht i mbyllur për këtë vit, ndërsa erdhi si pjesë e projektit Archadrin, që pritet të finalizohet me krijimin e hartës arkeologjike të Luginës së Drinos, më e pasura në vend për sa u përket siteve arkeologjike.
Gazeta Shekulli 21/08/2009
Gjurmë dhe simbole shqiptare në Greqi
22/08/2009Personalitete, libra, dokumente, heroizma. Në shumë pjesë të Greqisë shenjat shqiptare fshihen nën sipërfaqen e hollë të historisë
Gjinia e helenëve
Në Greqi edhe sot është vështirë të debatosh pa emocione me banorët vendas për Jakob Philipp Fallmerayer-in. Orientalisti dhe publicisti austriak (1790-1861) u bë i njohur në shekullin e XIX përmes studimeve të tij etnografike dhe gjeografike. Ai është autor i tezës se grekët antikë janë zhdukur nga faqja e dheut në Mesjetë dhe vendin e tyre e kanë populluar sllavët dhe shqiptarët e helenizuar. Për shkak të këtij mendimi, ai ishte ndër figurat më të urryera nga filohelenët në Evropë dhe nga patriotët grekë. Në Gjermaninë e asaj kohe, Fallmerayer akuzohej se bënte propagandë pansllaviste, edhe pse ai ishte kundërshtar i carit rus, të cilin e akuzonte se synonte sundimin e botës.
Në veprën e tij "Historia e siujdhesës së Moresë gjatë Mesjetës" ("Geschichte der Halbinsel Morea während des Mittelalters") Fallmerayer arrin në përfundimin se etnia unike helene ka ekzistuar në Greqinë antike, por me kalimin e shekujve është shuar. Këtë pikëpamje ai e mbështet në bazë të toponimeve sllave dhe shqiptare. Fallmerayer shkruan se "gjinia e helenëve në Evropë është shfarosur...
Asnjë pikë e vetme e gjakut fisnik dhe të papërzier helen nuk rrjedh në damarët e popullsisë krishtere të Greqisë së sotme". Përkthimi dhe botimi i veprës së tij në greqisht u bë i mundur në vitet 1980-të. Pas akuzave të shumta, Fallmerayer shkroi librin "Fragmente nga Orienti" ("Fragmente aus dem Orient"), në të cilin thekson se grekët e Azisë së Vogël ndoshta mund t'i referohen një kontinuiteti historik me Greqinë para Mesjetës. Njëkohësisht, ai shprehte zhgënjimin se nuk kishte takuar asnjë grek në Azinë e Vogël, i cili i përgjigjej përfytyrimit të tij ideal të një greku të arsimuar. Teza e Fallmerayer-it është mbuluar nga pluhuri dhe nuk përfaqësohet më në universitetet e Evropës.
Në veprën e tij "Historia e siujdhesës së Moresë gjatë Mesjetës" ("Geschichte der Halbinsel Morea während des Mittelalters") Fallmerayer arrin në përfundimin se etnia unike helene ka ekzistuar në Greqinë antike, por me kalimin e shekujve është shuar. Këtë pikëpamje ai e mbështet në bazë të toponimeve sllave dhe shqiptare. Fallmerayer shkruan se "gjinia e helenëve në Evropë është shfarosur...
Asnjë pikë e vetme e gjakut fisnik dhe të papërzier helen nuk rrjedh në damarët e popullsisë krishtere të Greqisë së sotme". Përkthimi dhe botimi i veprës së tij në greqisht u bë i mundur në vitet 1980-të. Pas akuzave të shumta, Fallmerayer shkroi librin "Fragmente nga Orienti" ("Fragmente aus dem Orient"), në të cilin thekson se grekët e Azisë së Vogël ndoshta mund t'i referohen një kontinuiteti historik me Greqinë para Mesjetës. Njëkohësisht, ai shprehte zhgënjimin se nuk kishte takuar asnjë grek në Azinë e Vogël, i cili i përgjigjej përfytyrimit të tij ideal të një greku të arsimuar. Teza e Fallmerayer-it është mbuluar nga pluhuri dhe nuk përfaqësohet më në universitetet e Evropës.
Korfuzi
Sot, ky ishull grek është sinonim i turizmit dhe jetës mondane. Dikur, në shekullin e XIX, në këtë vend u botua "Dhiata e Re" në gjuhën shqipe. Në vitin 1824 u publikua vetëm një pjesë e "Dhiatës" (në dialektin lab), ndërsa si e tërë ajo pa dritën më 1827-ën. Përkthyes i saj ishte Vangjel Meksi. Ai u lind rreth vitit 1770 dhe shërbeu në ushtrinë e Ali Pashës si oficer artilerie. Meksi kishte kryer gjimnazin "Zosimea" në Janinë dhe Ali Pasha e dërgoi atë për të studiuar mjekësi në Napoli. Në një letër rekomanduese veziri i Janinës i shkruante Mbretit Ferdinand I Burbon: "Po ju dërgoj Vangjel Meksin, shqiptarin, për të mësuar atje. I lutem Madhërisë Suaj të keni mirësinë, që t'i jepni mbrojtjen tuaj mbretërore, në mënyrë që të gëzojë ato kushte dhe lehtësi, të cilat të çojnë në mësimin e këtyre shkencave".
Disa muaj më vonë, Aliu sërish interesohet për fatin e studentit shqiptar dhe i shkruan si vijon Mbretit të Napolit: "Ju dërgoj falënderimet më të shquara për gjithçka i është dhënë Vangjel Meksit, i cili shpresoj se do të përfitojë nga kushtet, që i janë krijuar me bujari nga sovrani dhe, kur të kthehet në atdhe me vlerësimin për sjelljen e mirë dhe përvetësimin e dijeve, të ngrejë lart emrin e Mbretit të lavdishëm". Pas studimeve Vangjel Meksi u kthye në oborrin e Ali Pashës, ku shërbeu si mjek. Në vitin 1819, pas takimeve me përfaqësues të Shoqatës Ungjillore angleze në Stamboll dhe Selanik, ai nënshkroi kontratën për përkthimin e "Dhiatës së Re" në gjuhën shqipe. Mbikëqyrës i përkthimit ishte Grigor Gjirokastriti, i cili në vitin 1821 ishte peshkop i ishullit të Eubesë, ndërsa gjashtë vjet më vonë kryepeshkop i Athinës.
Janina
Ky qytet, në historinë shqiptare është i njohur jo vetëm për shkak të Ali Pashë Tepelenës. Këtu, në vitin 1809, kapedani i njohur nga fshatrat suljote Marko Boçari përgatiti fjalorin greqishte e re-shqip. Këtë vepër ai e shkroi edhe me kërkesë të konsullit francez në Janinë, François Pouqueville (Fransua Pukëvil). Fjalori përbëhet nga 111 faqe, 1 494 fjalë shqipe dhe 1 701 fjalë greke. Origjinali i këtij fjalori gjendet sot në Bibliotekën Kombëtare të Parisit dhe u dhurua në maj të vitit 1819 nga konsulli Pouqueville. Duke studiuar fjalorin e Marko Boçarit, Pouqueville hartoi një fjalor të vogël frëngjisht-shqip, me rreth 440 fjalë dhe origjinali i këtij fjalori gjendet në Paris.
Papa Kristo Negovani
Në autostradën Janinë-Selanik, lart në veri të Greqisë, një tabelë tregon rrugën për Florina. Shqiptarët e quajnë Follorina, në maqedonisht njihet si Lerin. Gjatë sundimit të Perandorisë Osmane, Follorina mbante lidhje të ngushta me Manastirin. Në vitin 1875, afër Follorinës, në fshatin Negovan, u lind Papa Kristo Negovani, i cili u bë i njohur edhe me emrin Kristo Harallambi. Pasi ndoqi shkollimin në Athinë, punoi mësues në një shkollë greke në Leskovik. Një kohë jetoi në Rumani, ku mësoi të shkruajë shqip (me alfabetin e Stambollit).
Pasi u kthye në fshatin e lindjes, u shugurua prift dhe vazhdoi punën si mësues i gjuhës shqipe. Kur filloi të mbante edhe meshën në gjuhën shqipe, ai u ballafaqua me urrejtjen e hierarkisë fetare ortodokse dhe të qarqeve nacionaliste greke. Peshkopi i Kosturit, pas një shërbese kishtare në shqip, i kishte thënë: "Mos të gjettë viti tjetër ndër të gjallët". Dy ditë më vonë, më 12 shkurt 1905, Papa Kristo Negovani u masakrua me sëpatë. Për të marrë hak pas një viti e gjysmë, luftëtari shqiptar, Bajo Topulli, e vrau peshkopin e Korçës, Fotis Kallpidhis.
Suli
Me këtë toponim përfshihen fshatrat shqiptare në jugperëndim të Janinës. Banorët e kësaj treve janë të famshëm si luftëtarë të paepur. Ndër më të njohurat gjatë periudhës së Perandorisë Osmane kanë qenë familjet Boçari dhe Xhavella. Fshatrat e Sulit kundërshtonin sundimin e Ali Pashës dhe kur ky i fundit me ushtarët e tij, në dimrin e vitit 1803, depërtoi thellë në territorin e suljotëve, shumë gra suljote u hodhën në greminë bashkë me fëmijët e tyre, vetëm e vetëm që të mos binin në duar të Aliut.
Ky akt është përjetësuar edhe në pikturë. Në historiografinë greke, suljotët konsiderohen si grekë, ndonëse literatura serioze ata i sheh si shqiptarë etnikë. Emrat e luftëtarëve të njohur si Marko Boçari dhe Kiço Xhavella, janë greqizuar (Markos Botsaris dhe Kitsos Tzavellas). Që të dy kanë marrë pjesë në çlirimin e Greqisë nga osmanët. Lidhur me suljotët, udhëtari anglez Thomas Smart Hughes, në veprën "Voyage á Janina en Albanie" shkruante (sipas përkthimit nga Eqrem Çabej): "Ky popull kishte veti të shquara luftarake dhe edukata e tij përmblidhej kurdoherë në stërvitje për luftë. Dëfrimet më të para të suljotëve ishin vallja e këngët.
E para u shtonte fuqinë e trupit, të dytat u ndiznin zemrën dhe ua ushqenin entuziazmin. Ata ishin fort të ngjitur te vendi i tyre... Shumë prej tyre kanë dhënë shembëlla të mëdha qëndrimi heroik dhe fjalët që mbanin në luftë kishin frymën e zjarrin e atyre të vjetrave. Gratë nuk binin pas nga burrat për trimëri dhe ishin gati të ndanin me ta të gjithë rreziqet e luftës. Mënga grash trimëresha shkonin rregullisht pas ushtarëve për t'u sjellë këtyre ushqimin dhe municionin, për të shikuar të plagosurit dhe, në rasë nevoje, për të luftuar krahas me prindërit, me burrat e me bijtë e tyre. Nga këto amazone, më e ndjera ka qenë Moskoja, e shoqja e kapedan Xhavellës dhe e ëma e trimit Foto, Hektorit të kësaj troje të dytë.
Emri i saj lavdohet edhe sot nëpër këngë greke dhe shqiptare... Për t'i nderuar burrat në trimëri, gratë rrinin me radhë në pus a në krua sipas trimërisë së burrave të tyre; ajo që kish pasur fatin e lig të martohet me ndonjë burrë frikacak, ishte e detyruar të presë me turp që t'i mbushin të tjerat shtambat e tyre. Gratë ishin shumë të nderuara në këtë republikë të vogël dhe pak burra mund të duronin qortimet që u bënin gratë e zemëruara, kur tregoheshin frikacakë".
Abonohu te:
Postimet (Atom)
