"Formula e Pagezimit" me e vone se "Meshari"?
E Marte, 25 Dhjetor 2007
Anisa Ymeri
Plot 545 vjet shkuar, me 8 nentor 1462, dokumentet na tregojne se daton i pari shkrim i shqipes. Pal Engjelli shkroi "Un, te pagezonj per emen, te Atit, et birit, et shperit-shenjt"! Ndonese situata gjuhesisht ka qene e qarte me kohe, qe ka qene ne treven e Matit, sipas fjales t'shpertit, sipas Cabejt. E megjithate, asnje gjurme nuk ka qene ne rrethinat apo rrenojat e kishave ne Mat, nuk te kujtonte kete formule. Asnje shenje te saj nuk ndeshje, asnje pllake! Nentori shenoi ne Tirane mbajtjen e te pares konference shkencore kushtuar te parit shkrim te shqipes, "Formules se pagezimit". Ndersa Macukulli tanime ka memorialin e formules, ne ato rrenoja kishash ne thepat e maleve. E krahas ketyre, vjen edhe nje tronditje per shkrimin e saj. Kolec Topalli, nje me i miri studiues i fonetikes shqiptare, ka hedhur nje teze te re, qe askush me pare nuk ka guxuar. Studiuesi Behar Gjoka, iniciator i kesaj tryeze shkencore, shprehet dite me vone se, "i papritur trajtimi qe i beri Kolec Topalli, kohes shkrimore te saj. Nje krahasim mes modelit grafik shkrimore te Buzukut dhe atij te Pal Engjellit, dhe rezultoi qe menyra e shkrimit, sidomos te peremrit vetor Un', eshte me e vone sesa ajo e shkrimit te Buzukut". Mjaft te marrim pak ne shqyrtim menyren e te shkruarit te ketyre dy peremrave ne keto testamente te shkruara te shqipes, per te kuptuar logjiken e Topallit. Buzuku ne "Mesharin" e tij shkruan: U' i biri...Ndersa Pal Engjelli thote "Un' te pagzonj...".
Rezultati i kesaj analize a hipoteze te Kolec Topallit, perkthehet ndryshe me fjalet se teksti i Pal Engjellit, rezulton te jete me e vone si ngurosje gjuhesore, ne nje kohe kur kemi nje distance prej nje shekulli mes "Formules..." dhe "Mesharit" te Gjon Buzukut.
Por, sipas Gjokes, "me mjaft vlere ishte edhe interpretimi i rrethanave historike nga Kasem Bicoku, kohes dhe nevojes qe kishte qendresa shqiptare per dimensionin moral. Pasi me se shumti kjo formule ka dimensionin moral e shpirteror, qe eshte me pertej bemave historike te Skenderbeut e na zbret ne nivelin e kultures, gjuhes e keshtu me radhe". Ndersa studiuesi Seit Mancaku ka komentuar traditen shkrimore para formules. Duke shkuar ne definicionin se kjo formule eshte kufi ndares mes nje tradite te dokumentuar plotesisht dhe kesaj periudhe qe tani dokumentohet".
Po vet Gjoka, jo vetem iniciator, por edhe nje nder ata qe mbajten kumtesat ne kete sesion shkencor, analizon pak kumtin e kesaj fjalie, e cila gjithe ka vetem 11 fjale. Ajo kapercen kufijte e rendesise se padiskutueshme gjuhesore, duke rrokur kufijte moral. "Nese mbetemi te leximi i vetem 11 fjaleve nuk do mund ta lexojme sic duhet, shprehet Gjoka. Pasi, se pari, ka vleren fetare, vlere gjuhesore, pasi koheshkrimi i shqipes eshte gati 1 shekull me pare, ndonese ky shekull cuditerisht si tradite shkrimi eshte me e vone krahasuar me Buzukun. Te con te hipotezat, perderisa si murosje ajo eshte me e vone se Buzuku, ne krahasimin grafik. Kjo do te thote se ne mund te shkojme edhe me pare ne kerkimet e shkrimit te shqipes".
Memoriali ne rrenojat e Kishes se Trinise
U desh te rrokej 545-vjetori i shkrimit "Formules se Pagezimit" qe ne rrethinat e Matit te mund te ngrihej nje memorial. Sipas Gjokes, rrenoja e trevave te Matit ka rreth 72 kisha, ne rrenojat e zones Macukull-Shjefen ka 13 rrenoja kishash. Pra, jemi ne nje kohe kur feja katolike ishte pjese e shqiptareve dhe c'ka ndodhur me vone, eshte krejt tjeter gje". Por, ai vijoj, duke thene se "Aktin e Pal Engjellit e shoh si nje perpjekje te pare per t'ju kundervene konvertimit fetar. E jo rastesisht ne treven e Matit pati jo pak rrenime te objekteve te kultit". Memoriali eshte ngritur ne rrenojat e nje kishe qe ka emrin Shen Trinise dhe ajo mbart kete shenje, pasi eshte ne nje zone strategjike te mbrojtur, dikur ka qene katolike". Por, se paku, edhe ne saje te studimeve te gjuhetarit me te madh qe ka pasur Shqiperia, Cabejt, duke u nisur nga fjala "shpertit", vendi eshte i qarte, dhe memoriali eshte pikerisht ne rrethinat e rrenojave te kesaj kishe te Trinise. Prane rrenojave te kesaj kishe gjenden edhe varre, qe jane te paprekura te malesoreve katolike.
Formula, u zbulua ne vitin 1915
Formula eshte shkruar ne dialektin e Veriut me shkronja latine. Gjuha e tekstit dhe vlerat e perdorimit ne shqip te disa shkronjave latine kane nje afri shume te madhe me vepren e Buzukut, cka te ben te mendosh se shkrimi i shqipes duhet te kete pasur nje tradite me te vjeter, ku jane mbeshtetur te dy; edhe shkruesi i kesaj formule, Pal Engjelli edhe Buzuku. Dokumenti u zbuluar me 1915 nga historiani rumun, Nikola Jorga, ne nje nga bibliotekat e Milanos, ne Itali.
Gazeta Koha Jone
